شکستگی مهره کمر یکی از جدی‌ترین آسیب‌های ستون فقرات است که می‌تواند در پی پوکی استخوان در سالمندان یا ضربه‌های شدید مانند تصادف و سقوط در جوانان رخ دهد. این آسیب همیشه با درد شدید آغاز نمی‌شود و گاهی نشانه‌های اولیه‌اش شبیه یک درد ساده عضلانی است. اما در صورت بی‌توجهی، امکان فشار بر نخاع و بروز علائم عصبی خطرناک وجود دارد. در این مطلب به زبانی ساده توضیح می‌دهیم که شکستگی مهره کمر دقیقاً چیست، چه علائمی دارد و چرا درمان سریع آن اهمیت حیاتی دارد.

 

 

 

علل شایع شکستگی مهره‌های کمر (تحلیل تخصصی)

شکستگی مهره‌های ستون فقرات می‌تواند در هر سن و جنس رخ دهد، اما شدت و نوع آسیب به استحکام استخوان، شدت ضربه و شرایط زمینه‌ای فرد بستگی دارد. شناخت دقیق علل نه‌تنها برای پیشگیری بلکه برای انتخاب درمان مناسب اهمیت اساسی دارد.

۱. ضربات شدید و مستقیم (تروماهای مکانیکی)

در افراد جوان و سالم، شکستگی معمولاً در اثر تصادفات رانندگی، سقوط از ارتفاع، یا ضربات شدید ورزشی مانند اسکی، موتورسواری یا رزمی ایجاد می‌شود.

در این حالت انرژی واردشده باعث فشردگی یا جابجایی مهره‌ها می‌شود که ممکن است منجر به آسیب هم‌زمان نخاع گردد. نوع شکستگی بسته به جهت و شدت ضربه می‌تواند:

• Compression fracture (فرورفتگی مهره)
• Burst fracture (انفجار مهره با تکه‌تکه شدن)
• یا Fracture-dislocation (شکستگی همراه با دررفتگی) باشد.

۲. پوکی استخوان (Osteoporosis)

شایع‌ترین علت شکستگی غیرتروماتیک در سالمندان است. به‌دلیل کاهش تدریجی تراکم استخوان، مهره‌ها به‌صورت تدریجی ضعیف می‌شوند و حتی خم شدن یا عطسه شدید می‌تواند منجر به شکستگی شود.

زنان پس از یائسگی به‌ویژه در معرض این نوع شکستگی هستند، زیرا کاهش سطح استروژن باعث افت شدید توده استخوانی می‌شود.

در مرحله پیشرفته پوکی استخوان، شکستگی‌ها ممکن است خاموش و بدون علامت واضح باشند و تنها کاهش قد و ایجاد قوس پشت بیمار علامت هشدار باشد.

۳. تومورهای استخوانی و متاستازها

برخی تومورهای اولیه مانند میلوم متعدد (Multiple Myeloma) و همچنین متاستازهای ناشی از سرطان‌های پستان، پروستات و ریه، استخوان مهره را تضعیف یا تخریب می‌کنند.

در این شرایط، شکستگی ممکن است خودبه‌خود و بدون هیچ ضربه ظاهری رخ دهد.

به همین دلیل، در بیماران مبتلا به سرطان یا دردهای مقاوم مزمن کمر، باید تصویربرداری MRI و اسکن استخوان (Bone Scan) برای بررسی وجود متاستاز انجام شود.

۴. مصرف طولانی‌مدت داروها یا بیماری‌های متابولیک

برخی داروهای خاص مانند کورتون‌ها (مثل پردنیزولون) موجب کاهش جذب کلسیم و تخریب سلول‌های استخوان‌ساز می‌شوند.

همچنین بیماری‌های غدد درون‌ریز (کم‌کاری یا پرکاری تیروئید، هیپرپاراتیروئیدیسم) و نارسایی کلیه مزمن می‌توانند با ایجاد اختلال در تعادل کلسیم و فسفر، خطر شکستگی مهره را افزایش دهند.

۵. سبک زندگی و عوامل خطر محیطی

بی‌تحرکی طولانی، کمبود ویتامین D، تغذیه ناکافی از کلسیم، مصرف دخانیات و الکل از عوامل تسریع‌کننده تحلیل استخوان و افزایش خطر شکستگی‌های ستون فقرات هستند.

افرادی که ساعت‌های طولانی پشت میز یا کامپیوتر می‌نشینند، مستعد چرخش‌های ناگهانی ستون فقرات و ایجاد فشار موضعی بر مهره‌های کمری‌اند.

شکستگی مهره‌های کمر نتیجه‌ی ترکیب عوامل مکانیکی (ضربه) و غیرفضی (ضعف استخوانی یا تومور) است. شناسایی علت زمینه‌ای، تعیین نوع شکستگی از طریق MRI یا CT Scan و تصمیم‌گیری درباره درمان (بریس، تزریق سیمان، یا جراحی تثبیتی با میله و پیچ تیتانیومی) باید توسط متخصص جراحی مغز و اعصاب یا ارتوپدی ستون فقرات انجام شود تا از خطر آسیب عصبی و درد مزمن جلوگیری گردد.

 

 

 

درمان شکستگی مهره کمر

انتخاب روش درمانی به نوع شکستگی، محل آسیب و وضعیت پایداری ستون فقرات بستگی دارد.

 

درمان غیرجراحی

در شکستگی‌های خفیف که ستون فقرات پایدار است، معمولاً با ترکیبی از کمربند طبی تخصصی، داروهای تقویت‌کننده استخوان، استراحت نسبی و فیزیوتراپی کنترل‌شده بهبود حاصل می‌شود. در این دوره، بیمار باید از حرکت ناگهانی و بلند کردن اجسام سنگین پرهیز کند. طول دوره درمان غیرجراحی معمولاً بین ۸ تا ۱۲ هفته است.

درمان جراحی

در مواردی که شکستگی شدید است یا قطعات استخوان به نخاع و عصب‌ها فشار وارد می‌کنند، انجام جراحی ضرورت پیدا می‌کند.

 

• ورتبروپلاستی (Vertebroplasty) و کیفوپلاستی (Kyphoplasty): رویکردهای کم‌تهاجمی که با تزریق سیمان استخوانی، مهره آسیب‌دیده تثبیت و درد بیمار به میزان زیادی کاهش می‌یابد.
• پیچ‌گذاری و فیوژن ستون فقرات: در شکستگی‌های همراه با بی‌ثباتی، عمل جراحی با اتصال مهره‌ها و بازگرداندن پایداری ساختاری انجام می‌شود. این روش بیشتر در آسیب‌های گسترده یا متعدد کاربرد دارد.

اگر می‌خواهید با یکی از ظریف‌ترین و دقیق‌ترین روش‌های جراحی ستون فقرات آشنا شوید، حتماً مقاله‌ی زیر را هم مطالعه کنید.

در این مطلب، دکتر سعید اورعی یزدانی با نگاهی تخصصی، درباره‌ی اجرای جراحی میکروسکوپیک دیسک گردن، مراقبت‌های پس از عمل و درصد موفقیت درمان توضیح داده‌اند.

مطالعه‌ی مقاله: جراحی میکروسکوپیک دیسک گردن؛ روش‌ها، مراقبت‌ها و نتایج درمانی

 

نقش دکتر سعید اورعی یزدانی در درمان شکستگی مهره کمر

درمان شکستگی مهره‌ها از حساس‌ترین حوزه‌های جراحی ستون فقرات است؛ کوچک‌ترین خطا ممکن است به آسیب نخاع و عوارض جبران‌ناپذیر منجر شود.

دکتر سعید اورعی یزدانی، جراح مغز، اعصاب و ستون فقرات و عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، از پیشروان جراحی‌های میکروسکوپیک و کم‌تهاجمی ستون فقرات در ایران هستند.

 

ایشان با رویکردی علمی و مبتنی بر فناوری روز دنیا، در درمان شکستگی‌های مهره‌ای و جراحی‌های تثبیت ستون فقرات، تمرکز ویژه‌ای بر تشخیص دقیق، حفظ عملکرد حرکتی و بازگشت سریع بیمار به زندگی روزمره دارند. درمان‌های انجام‌شده توسط دکتر یزدانی اغلب با کاهش چشمگیر درد و بهبود پایدار عملکرد ستون فقرات همراه است.

پیشگیری از شکستگی مهره‌های کمر (راهنمای تخصصی سلامت ستون فقرات)

پیشگیری از شکستگی مهره‌های ستون فقرات، به‌ویژه در سنین میانسالی و سالمندی، اساس حفظ کیفیت زندگی و جلوگیری از آسیب‌های مزمن است. رعایت چند اقدام هدفمند می‌تواند به‌طور چشمگیری خطر آسیب را کاهش دهد.

۱. حفظ تراکم و قدرت استخوان‌ها

مهم‌ترین فاکتور در پیشگیری، تقویت استخوان‌ها از طریق دریافت کافی کلسیم و ویتامین D است.

منابع طبیعی شامل شیر کم‌چرب، ماست، پنیر، ماهی‌های چرب (مثل سالمون و ساردین)، و نور مستقیم خورشید هستند.

افرادی که رژیم غذایی محدود دارند یا فعالیت بیرونی کمتری دارند، باید تحت نظر پزشک از مکمل‌ها استفاده کنند تا سطح ویتامین D در خون بالاتر از ۳۰ ng/mL حفظ شود.

۲. فعالیت بدنی منظم و تقویت عضلات

ورزش‌های مقاومتی و تعادلی مانند پیاده‌روی تند، یوگا، شنا و تمرینات با وزن بدن (Body Weight Exercise) باعث تقویت عضلات مرکزی و بهبود ثبات ستون فقرات می‌شوند.

این فعالیت‌ها نه‌تنها از کاهش تراکم استخوان جلوگیری می‌کنند، بلکه انعطاف و تعادل حرکتی را حفظ کرده و خطر زمین‌خوردن را کاهش می‌دهند.

۳. ترک سیگار و الکل

سیگار و الکل جذب کلسیم را مختل کرده و باعث کاهش فعالیت سلول‌های استخوان‌ساز (Osteoblasts) می‌شوند. حذف این دو عامل یکی از سریع‌ترین راه‌ها برای بهبود سلامت استخوان و پیشگیری از شکستگی‌های خودبه‌خودی است.

۴. بررسی دوره‌ای تراکم استخوان

انجام منظم اسکن تراکم استخوان (DEXA scan) از سن ۴۵ سالگی به بعد برای خانم‌ها و ۵۰ سالگی به بعد برای آقایان توصیه می‌شود.

این آزمایش میزان تراکم استخوان را مشخص کرده و در صورت مشاهده کاهش قابل‌توجه، امکان درمان زودهنگام با داروهای تقویت‌کننده استخوان مانند بیس‌فسفونات‌ها (Alendronate, Risedronate) را فراهم می‌کند.

۵. ایمن‌سازی محیط زندگی برای سالمندان

برای پیشگیری از زمین‌خوردن—عامل اصلی شکستگی در سنین بالا—باید محیط زندگی کاملاً ایمن‌سازی شود.

نکات کلیدی شامل:

• استفاده از فرش ضدلغزش و کف‌پوش مناسب
• نصب دستگیره در حمام و کنار تخت
• نور کافی در راه‌پله و سرویس‌بهداشتی
• پرهیز از کفش‌های پاشنه‌دار یا نامتعادل

پیشگیری از شکستگی مهره‌های کمر با ترکیب تغذیه سالم، فعالیت بدنی، غربالگری دوره‌ای و اصلاح سبک زندگی کاملاً ممکن است. با انجام این اقدامات، خطر شکستگی تا ۷۰٪ کاهش می‌یابد و سلامت ستون فقرات برای سال‌های طولانی حفظ می‌شود.

شکستگی مهره کمر، هرچند آسیب جدی و دردناک است، اما در صورت تشخیص زودهنگام و انتخاب درمان مناسب معمولاً می‌توان انتظار بهبودی کامل داشت. هدف اصلی در درمان این آسیب‌ها، کاهش درد، حفظ عملکرد و پیشگیری از فشار به نخاع است.

برای کسب بهترین نتیجه درمانی و جلوگیری از عوارض طولانی‌مدت، مشاوره مستقیم با دکتر سعید اورعی یزدانی – جراح مغز و اعصاب و متخصص ستون فقرات – می‌تواند کوتاه‌ترین و مطمئن‌ترین مسیر به سمت بهبودی را فراهم کند.

 

سوالات متداول 

۱. از کجا بفهمم مهره کمرم شکسته است؟

اگر بعد از افتادن، تصادف یا بلند کردن جسم سنگین دچار درد ناگهانی و شدید در ناحیه کمر یا بی‌حسی پاها شدید، احتمال شکستگی مهره کمر وجود دارد. در چنین حالتی نباید جابجا شوید و باید فوراً به پزشک متخصص مغز و اعصاب یا جراح ستون فقرات مراجعه کنید.

 

۲. آیا شکستگی مهره کمر همیشه نیاز به جراحی دارد؟

خیر، نوع درمان بستگی به شدت و محل شکستگی دارد. در بسیاری موارد، استراحت مطلق و بریس حمایتی کافی است. اما اگر شکستگی باعث فشار بر طناب نخاعی یا تغییر شکل ستون فقرات شود، دکتر سعید اورعی یزدانی معمولاً جراحی میکروسکوپیک یا ورتبروپلاستی (تزریق سیمان استخوانی) را توصیه می‌کند.

 

۳. بعد از جراحی مهره کمر چقدر طول می‌کشد تا راه بروم؟

در اغلب بیماران، با روش‌های جراحی کم‌تهاجمی، فرد ظرف ۲۴ تا ۴۸ ساعت بعد از عمل می‌تواند راه برود. البته بازگشت کامل به فعالیت بستگی به سن، وضعیت عمومی بدن و نوع جراحی دارد. دکتر یزدانی برای هر بیمار، برنامه‌ی بازتوانی اختصاصی تنظیم می‌کنند.

 

۴. آیا شکستگی مهره می‌تواند باعث فلج شود؟

بله، اگر شکستگی باعث آسیب مستقیم به طناب نخاعی یا اعصاب حرکتی شود، احتمال فلج وجود دارد. تشخیص سریع با MRI و اقدام فوری جراحی، احتمال بهبودی را به‌طور چشمگیری افزایش می‌دهد.

 

۵. چگونه می‌توان از شکستگی مهره جلوگیری کرد؟

پیشگیری با تقویت عضلات کمر، مصرف کافی کلسیم و ویتامین D، پرهیز از بلند کردن اجسام سنگین و درمان پوکی استخوان ممکن است. ورزش‌های منظم مانند یوگا، شنا و پیاده‌روی سریع نیز در تقویت مهره‌ها مؤثرند.

 

آیا تا به حال درد تیرکشنده‌ای را تجربه کرده‌اید که از گردن تا نوک انگشتانتان پیش برود؟

یا شبی بی‌خوابی را به خاطر گزگز مداوم دست و بازو سپری کرده‌اید و نمی‌دانستید مشکل از کجاست؟

حقیقت این است که فتق یا بیرون‌زدگی دیسک گردن یکی از شایع‌ترین علل دردهای مقاوم گردن و شانه است؛ به‌ویژه در افرادی که ساعت‌ها پشت میز می‌نشینند یا سابقه‌ی حرکات تکراری دارند. در این حالت، بخشی از دیسک بین‌مهره‌ای بیرون زده و به ریشه‌های عصبی فشار می‌آورد، و همین منجر به درد، بی‌حسی و ضعف می‌شود.

اما پیشرفت تکنولوژی جراحی، امید تازه‌ای برای درمان قطعی این بیماران ایجاد کرده است:

جراحی میکروسکوپیک دیسک گردن — روشی با حداقل برش، کمترین آسیب بافتی و بیشترین دقت دید جراح.

در این مقاله، تمام آنچه باید درباره روش انجام این عمل، مراقبت‌های پس از جراحی و نتایج درمان بدانید را به زبان ساده و دقیق بررسی می‌کنیم تا مسیر تصمیم‌گیری‌تان روشن‌تر شود.

در بسیاری از بیماران، جراحی میکروسکوپیک دیسک گردن آخرین گام برای بازگشت به زندگی بدون درد است.

 

 

آناتومی و پاتولوژی دیسک گردن

ستون فقرات گردنی از هفت مهره (C1 تا C7) تشکیل شده است که وظیفه پشتیبانی از سر و تسهیل چرخش، خم و بازشدن گردن را برعهده دارند. بین هر دو مهره، ساختاری انعطاف‌پذیر به نام دیسک بین‌مهره‌ای قرار دارد. این دیسک‌ها مانند ضربه‌گیر عمل می‌کنند و نیروهای وارد بر ستون فقرات را پخش می‌نمایند.

هر دیسک گردنی از دو بخش اصلی تشکیل شده است:

• هسته ژله‌ای (Nucleus Pulposus) که خاصیت ارتجاعی دارد و نیروی فشار را جذب می‌کند.
• حلقه فیبری (Annulus Fibrosus) که به‌صورت لایه‌های متحدالمرکز اطراف هسته را محافظت می‌کند.

در مهره‌های C3 تا C7 بیشترین فشار مکانیکی تجمع پیدا می‌کند، زیرا این ناحیه همزمان مسئول حرکت زیاد گردن و حفظ وزن سر است. همین ناحیه معمولاً بیشترین احتمال فتق یا بیرون‌زدگی دیسک گردن را دارد.

علل شایع بروز فتق دیسک گردن عبارت‌اند از:

• ضربه یا تصادف (Whiplash)،
• نشستن طولانی‌مدت با حالت اشتباه هنگام کار با کامپیوتر یا تلفن همراه،
• آرتروز و فرسایش تدریجی با افزایش سن،
• و در برخی موارد، عوامل ژنتیکی یا ضعف عضلات گردن.

تفاوت دیسک گردن با دیسک کمر در این است که علائم گردنی اغلب به‌صورت درد تیرکشنده به شانه، بازو یا انگشتان تظاهر می‌یابد، در حالی‌که نوع کمری معمولاً به پاها گسترش پیدا می‌کند.

وقتی دیسک بیرون‌زده به ریشه‌های عصبی گردن فشار می‌آورد، فرد احساس گزگز، بی‌حسی یا ضعف در اندام فوقانی پیدا می‌کند. در موارد شدیدتر، این فشار ممکن است باعث تنگی کانال نخاعی یا چسبندگی ریشه عصبی شود که نیاز به مداخله جراحی دارند.

 

درمان دیسک گردن بدون جراحی و درد 

 

 چه زمانی به جراحی نیاز است؟

درمان دیسک گردن همیشه با جراحی آغاز نمی‌شود. در واقع، حدود ۸۰٪ از بیماران با درمان‌های غیرجراحی بهبود می‌یابند. این درمان‌ها شامل موارد زیر هستند:

• فیزیوتراپی تخصصی و تمرینات اصلاحی برای کاهش فشار روی دیسک،
• تزریق اپیدورال استروئید جهت کاهش التهاب عصب،
• داروهای ضدالتهاب و شل‌کننده عضله،
• استراحت نسبی و اصلاح وضعیت بدنی.

 

اما در برخی موارد، جراحی میکروسکوپیک دیسک گردن تنها گزینه مؤثر است. علائم هشداردهنده‌ای که نیاز به عمل را نشان می‌دهند عبارت‌اند از:

• ضعف پیشرونده در بازو یا انگشتان (نشان‌دهنده آسیب عصبی فشاری)،
• از دست دادن کنترل تعادل، ادرار یا مدفوع (علائم درگیری نخاعی)،
• درد گردن و شانه که به درمان‌های دارویی پاسخ نداده است،
• یا کاهش شدید کیفیت زندگی به دلیل درد مداوم.

 

پزشک معمولاً با انجام MRI دیسک گردن و بررسی دقیق علائم بالینی تصمیم به جراحی می‌گیرد. در این مرحله، همکاری میان جراح مغز و اعصاب و فیزیوتراپیست اهمیت زیادی دارد تا اطمینان حاصل شود بیمار واقعاً از عمل سود خواهد برد.

تصمیم برای جراحی باید کاملاً مبتنی بر شواهد و معاینه دقیق باشد، نه صرفاً بر اساس تصاویر. چون در بسیاری از بیماران، یافته‌های MRI ممکن است شدید به نظر برسند اما علائم بالینی خفیف باشند.

 

معرفی جراحی میکروسکوپیک دیسک گردن

جراحی میکروسکوپیک دیسک گردن (Microscopic Cervical Discectomy) روشی مدرن و کم‌تهاجمی برای درمان فتق‌های پیشرفته است که در آن، بخش بیرون‌زده دیسک با استفاده از میکروسکوپ جراحی و ابزارهای دقیق برداشته می‌شود.

در این روش، جراح از برش کوچکی (۲ تا ۳ سانتی‌متر) در جلوی گردن وارد می‌شود. سپس عضلات و بافت‌ها به‌صورت بسیار ظریف کنار زده می‌شوند تا به دیسک آسیب‌دیده دسترسی پیدا کند. میکروسکوپ جراحی با بزرگ‌نمایی چندبرابری، امکان مشاهده عصب‌های فشرده و برداشتن قسمت آسیب‌زا بدون صدمه به بافت‌های اطراف را فراهم می‌کند.

تفاوت اصلی این روش با جراحی باز کلاسیک در میزان تهاجم و آسیب بافتی است. در جراحی‌های قدیمی، بیمار معمولاً با برش بزرگ، خونریزی زیاد و بستری طولانی مواجه می‌شد؛ اما در روش میکروسکوپیک، به‌دلیل دقت بالا و حداقل دستکاری بافتی، دوره نقاهت بسیار کوتاه‌تر است.

مزایای اصلی جراحی میکروسکوپیک دیسک گردن:

• کاهش قابل‌توجه درد پس از عمل
• برش پوستی کوچک‌تر و جای زخم نامحسوس
• خونریزی بسیار کم و عدم نیاز به تزریق خون
• بستری کمتر از ۲۴ ساعت و بازگشت سریع به فعالیت روزمره
• احتمال پایین‌تر بروز چسبندگی و عوارض عصبی

در بسیاری از مطالعات، میزان موفقیت بیش از ۹۰٪ گزارش شده است؛ به‌ویژه در بیمارانی که انتخاب مناسبی برای جراحی بوده‌اند و از نظر فیزیوتراپی پس از عمل به‌خوبی پیگیری شده‌اند.

به کمک فناوری‌های جدید مانند میانجی‌های مانیتوری و میکروسکوپ‌های HD، امروزه جراحان قادرند حتی کوچک‌ترین رشته‌های عصبی را مشاهده کنند و با حداقل تداخل، فشار روی عصب را برطرف نمایند — تا بیمار ظرف چند هفته کیفیت زندگی طبیعی خود را بازیابد.

 

درمان دیسک گردن بدون جراحی و درد 

 

مراحل انجام جراحی میکروسکوپیک دیسک گردن

جراحی میکروسکوپیک دیسک گردن در محیطی کاملاً استریل و با رعایت اصول ایمنی انجام می‌شود. ابتدا بیمار پس از بررسی وضعیت عمومی، تحت بیهوشی عمومی قرار می‌گیرد. سپس برشی کوچک به طول حدود ۲ تا ۳ سانتی‌متر در جلوی گردن ایجاد می‌شود تا مسیر دسترسی به ستون فقرات فراهم شود. در این مرحله عضلات به‌آرامی کنار زده می‌شوند تا بدون صدمه به دیسک آسیب‌دیده دسترسی حاصل شود.

با استفاده از میکروسکوپ جراحی، جراح می‌تواند محل دقیق فتق را مشاهده کرده و بخش بیرون‌زده دیسک را با ابزارهای ظریف بردارد. هدف اصلی، آزادسازی فشار از روی ریشه‌های عصبی و بازگرداندن عملکرد طبیعی آنهاست.

در صورتی که دیسک تخریب‌شده نیاز به تثبیت داشته باشد، از وسیله‌ای به نام Cage استفاده می‌شود یا عمل فیوژن گردن (Cervical Fusion) انجام می‌گیرد تا مهره‌ها به‌صورت یک‌پارچه جوش بخورند.

بعد از اطمینان از آزاد شدن کامل عصب‌ها و کنترل خونریزی، محل جراحی با دقت بررسی می‌شود. سپس زخم با نخ‌های ظریف بخیه می‌گردد و پانسمان سبک روی برش قرار داده می‌شود. کل عمل معمولاً در حدود ۴۵ دقیقه تا یک ساعت طول می‌کشد. بیمار پس از به‌هوش آمدن، چند ساعت بعد قادر به راه رفتن خواهد بود.

 

مراقبت‌های بعد از عمل جراحی دیسک گردن

بیشتر بیماران تنها یک روز بستری می‌مانند و چند ساعت پس از عمل قادر به راه رفتن هستند. درد پس از جراحی معمولاً خفیف است و با داروهای خوراکی یا تزریقی کنترل می‌شود.

توصیه‌های خانگی پس از عمل:

• استفاده از گردنبند طبی در هفته اول برای ثابت نگه داشتن گردن
• پرهیز از خم کردن یا چرخش ناگهانی گردن در چند هفته نخست
• آغاز فیزیوتراپی سبک و تمرینات کششی از دو هفته پس از عمل طبق نظر پزشک
• بازگشت تدریجی به فعالیت‌های سبک مانند کار با کامپیوتر و رانندگی کوتاه‌مدت پس از رفع درد
• خودداری از بلند کردن اجسام سنگین تا شش هفته پس از عمل

محل جراحی باید تمیز و خشک نگه داشته شود. در صورت بروز تب، درد غیرطبیعی، ترشح مایع از زخم یا بی‌حسی جدید، بیمار باید بلافاصله به پزشک مراجعه کند.

اکثر بیماران بین دو تا سه هفته پس از عمل می‌توانند به زندگی روزمره بازگردند و پس از حدود شش هفته، فعالیت‌های ورزشی را از سر بگیرند.

 

نتایج و میزان موفقیت جراحی میکروسکوپیک دیسک گردن

نتایج این نوع جراحی در بیشتر بیماران بسیار موفقیت‌آمیز است. حدود ۸۵ تا ۹۵ درصد بیماران پس از عمل، کاهش چشمگیر درد و بهبود عملکرد عصبی را تجربه می‌کنند. علائم شایع مانند گزگز یا بی‌حسی دست‌ها معمولاً طی چند هفته به‌تدریج برطرف می‌شود و حرکات گردن به حالت طبیعی بازمی‌گردد.

در مقایسه با جراحی باز سنتی، روش میکروسکوپیک درد کمتر، اسکار کوچکتر و دوره نقاهت کوتاه‌تر دارد. احتمال بروز عفونت یا آسیب عصبی در این روش بسیار ناچیز است و طبق آمار، میزان بازگشت مجدد فتق دیسک کمتر از ۵ درصد است.

موفقیت نهایی عمل به سه عامل وابسته است:

1. انتخاب دقیق بیمار بر اساس معیارهای پزشکی،
2. مهارت جراح در استفاده از تجهیزات میکروسکوپی،
3. اجرای دقیق مراقبت‌ها و فیزیوتراپی پس از عمل.

در کلینیک‌های تخصصی فیزیوتراپی، بیماران با تمرینات هدفمند بازیابی، قدرت عضلات گردن و دامنه حرکتی خود را دوباره به‌دست می‌آورند و در مدت کوتاهی به زندگی عادی بازمی‌گردند.

 

بهترین جراح دیسک گردن در ایران – دکتر سعید اورعی یزدانی، متخصص جراحی میکروسکوپیک ستون فقرات

دکتر سعید اورعی یزدانی، جراح برجسته مغز، اعصاب و ستون فقرات، از چهره‌های پیشرو در زمینه‌ی جراحی میکروسکوپیک و کم‌تهاجمی دیسک گردن در ایران هستند. ایشان تحصیلات پزشکی عمومی خود را در دانشگاه علوم پزشکی تهران و دوره‌ی تخصصی جراحی مغز و اعصاب را در دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی به پایان رساندند و با کسب رتبه اول بورد تخصصی کشور در سال ۱۳۹۵، به عنوان هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی فعالیت خود را ادامه دادند.

دکتر اورعی یزدانی با گذراندن دوره‌ی فلوشیپ جراحی تومورهای مغزی و اندوسکوپی قاعده جمجمه، مهارت‌های میکروسکوپیک خود را در سطح بسیار بالایی توسعه داده‌اند. ایشان از نخستین جراحانی هستند که در ایران، روش‌های Microscopic Cervical Disc Surgery را جایگزین جراحی‌های باز سنتی کردند؛ روشی که با برش کوچک، خونریزی حداقل، دوران نقاهت کوتاه‌تر و نتایج درمانی پایدارتر همراه است.

تمرکز درمانی ایشان بر درمان ریشه‌ای دردهای گردن و بازو، آزادسازی ریشه عصبی تحت فشار و بازگرداندن عملکرد حرکتی با حداقل آسیب بافتی است. بیماران دکتر اورعی یزدانی اغلب در همان روز یا روز بعد از عمل قادر به راه رفتن و انجام فعالیت‌های سبک خواهند بود.

به‌عنوان بهترین جراح دیسک گردن در ایران، دکتر اورعی یزدانی در تمام مراحل درمان — از تشخیص تا بازتوانی — شخصاً روند بیمار را پیگیری می‌کنند. ایشان همواره بر پرهیز از جراحی‌های غیرضروری، استفاده از روش‌های نوین تصویربرداری (MRI با وضوح بالا) و همکاری نزدیک با تیم فیزیوتراپی تأکید دارند تا بهترین نتیجه‌ی درمانی حاصل شود.

دکتر سعید اورعی یزدانی، متخصصی است که علم، تجربه و انسانیت را برای درمان دردهای گردن در کنار هم آورده است.

 

 

عوارض احتمالی و خطرات نادر جراحی میکروسکوپیک دیسک گردن

هرچند جراحی میکروسکوپیک دیسک گردن یکی از ایمن‌ترین روش‌های درمانی در حوزه جراحی ستون فقرات محسوب می‌شود، اما مانند هر عمل جراحی دیگر، احتمال بروز برخی عوارض هرچند نادر وجود دارد. این عوارض معمولاً خفیف و موقتی هستند و با رعایت اصول مراقبتی به‌راحتی کنترل می‌شوند.

عوارض احتمالی شامل موارد زیر است:

• عفونت خفیف در محل جراحی که با مصرف آنتی‌بیوتیک کنترل می‌شود.
• آسیب عصبی یا بی‌حسی موقت در ناحیه بازو یا انگشتان که معمولاً ظرف چند هفته برطرف می‌گردد.
• سفتی گردن یا محدودیت حرکتی در روزهای ابتدایی بعد از عمل.
• در موارد نادر، خون‌ریزی یا تجمع مایع در محل جراحی که نیاز به بررسی تخصصی دارد.

 

نکات کلیدی برای کاهش خطر:

• انتخاب جراح باتجربه و دارای مهارت در جراحی میکروسکوپیک.
• رعایت دقیق دستورات مراقبتی پس از عمل و پیگیری جلسات ویزیت پزشک.
• انجام منظم فیزیوتراپی جهت بازیابی کامل حرکات و جلوگیری از چسبندگی عضلات.

 

به‌دلیل دقت بالای ابزارهای میکروسکوپیک و حداقل تهاجم به بافت‌های سالم، احتمال بروز عوارض در این روش بسیار کمتر از جراحی‌های باز سنتی است. شواهد علمی نشان می‌دهد که عوارض دائمی در این عمل کمتر از یک درصد گزارش شده‌اند.

 

 

جراحی میکروسکوپیک دیسک گردن روشی ایمن، دقیق و کم‌تهاجمی است که با حفظ ساختار طبیعی گردن و آسیب حداقل به بافت‌ها، امکان بهبود سریع و بازگشت به زندگی عادی را فراهم می‌کند. با این حال، انتخاب درمان مناسب برای هر بیمار باید صرفاً پس از ارزیابی دقیق MRI، علائم بالینی و مشاوره مستقیم با پزشک متخصص انجام شود.

موفقیت در این جراحی علاوه بر مهارت جراح، به همکاری بیمار در مراقبت‌های پس از عمل، انجام فیزیوتراپی و تمرینات اصلاحی بستگی دارد. رعایت وضعیت صحیح بدن در نشستن، استفاده از بالش مناسب و فعال نگه‌داشتن عضلات گردن از عوامل کلیدی در جلوگیری از عود مجدد دیسک هستند.

در مرکز تخصصی دکتر سعید اورعی یزدانی، مشاوره کامل پیش از تصمیم‌گیری درمان، بررسی تصاویر MRI و برنامه بازتوانی اختصاصی برای هر بیمار ارائه می‌شود.

 

پرسش‌های متداول بیماران (FAQ)

۱. آیا بعد از جراحی می‌توان ورزش کرد؟

بله. پس از گذشت حدود چهار تا شش هفته و با نظر پزشک، می‌توان فعالیت‌های سبک مانند پیاده‌روی، شنا یا حرکات کششی ملایم را آغاز کرد. فیزیوتراپیست برنامه‌ای مرحله‌به‌مرحله برای بازگشت به ورزش‌های عادی طراحی می‌کند.

۲. چه زمانی می‌توانم به کار برگردم؟

اکثر بیماران بین دو تا سه هفته بعد از جراحی، در صورتی که شغلشان فیزیکی نباشد، به کار بازمی‌گردند. فعالیت‌های سنگین باید تا پایان هفته ششم به تعویق بیفتد.

۳. آیا احتمال بازگشت دیسک وجود دارد؟

احتمال بازگشت فتق دیسک گردن بسیار پایین است (کمتر از پنج درصد). رعایت وضعیت بدن، خوابیدن صحیح و تمرینات تقویتی ریسک عود را به حداقل می‌رساند.

۴. آیا اسکار جراحی دیده می‌شود؟

خیر. برش بسیار کوچک و در چین طبیعی گردن ایجاد می‌شود، بنابراین جای زخم تقریباً نامرئی خواهد بود.

۵. آیا خطر فلج شدن وجود دارد؟

با به‌کارگیری سیستم‌های میکروسکوپیک و مانیتورینگ عصبی، احتمال آسیب دائمی به عصب تقریباً صفر است. این نگرانی در جراحی‌های مدرن دیگر مطرح نیست.

۶. تفاوت لیزر و میکروسکوپ در درمان دیسک گردن چیست؟

در روش لیزری، فقط بافت سطحی دیسک تبخیر می‌شود و برای فتق‌های عمیق مؤثر نیست، اما در روش میکروسکوپیک، جراح می‌تواند به‌صورت دقیق بخش بیرون‌زده را بردارد و عصب را آزاد کند، بنابراین ماندگاری نتایج بیشتر است.

آیا تا به حال دردی تیرکشنده از کمر تا ساق پای خود احساس کرده‌اید که با هیچ مسکنی آرام نمی‌شود؟ بسیاری از بیماران این درد را «سیاتیک» می‌نامند، در حالی‌که گاهی منشأ واقعی آن دیسک کمر است. تشخیص غلط میان این دو عارضه، یکی از دلایل اصلی درمان‌های ناموفق در کمردرد‌های مزمن است.

در واقع، سیاتیک یک علامت است نه یک بیماری مستقل؛ در حالی‌که دیسک کمر نوعی اختلال ساختاری در ستون فقرات محسوب می‌شود که ممکن است باعث بروز سیاتیک شود. شناخت تفاوت این دو، به بیماران کمک می‌کند تا درمان مؤثرتری انتخاب کنند و از بازگشت درد جلوگیری نمایند.

 

آشنایی با دیسک کمر

دیسک بین‌مهره‌ای چیست؟

ستون فقرات از مجموعه‌ای از مهره‌ها تشکیل شده که بین هر دو مهره، لایه‌ای نرم و انعطاف‌پذیر به نام دیسک بین‌مهره‌ای قرار دارد. این دیسک مانند یک «کمک‌فنر» طبیعی عمل کرده و مانع از سائیدگی یا برخورد مستقیم مهره‌ها به یکدیگر می‌شود.

 

 

فتق یا بیرون‌زدگی دیسک چگونه رخ می‌دهد؟

وقتی بخش ژله‌ای درون دیسک (هسته پالپوزوس) از محل طبیعی خود به بیرون فشرده شود، به آن فتق دیسک یا بیرون‌زدگی دیسک کمر گفته می‌شود. در این حالت، دیسک می‌تواند به ریشه عصب نخاعی فشار وارد کند و موجب درد، گزگز یا بی‌حسی در پاها شود.

علائم رایج دیسک کمر:

• درد مداوم کمر به‌ویژه پس از نشستن طولانی یا بلند کردن جسم سنگین
• انتشار درد از کمر به باسن و ران یا ساق پا
• احساس گزگز یا سوزن‌سوزن شدن در اندام تحتانی
• ضعف عضلات ساق یا پنجه پا در موارد پیشرفته

 

عوامل خطر بروز دیسک کمر:

• افزایش سن و کاهش آب میان بافتی دیسک
• نشستن طولانی‌مدت در وضعیت اشتباه
• بلند کردن اجسام سنگین یا حرکات ناگهانی و چرخشی
• اضافه وزن و ضعف عضلات مرکزی بدن
• شغل‌های فیزیکی سنگین یا رانندگی طولانی

 

 

 آشنایی با سیاتیک

عصب سیاتیک چیست؟

عصب سیاتیک طولانی‌ترین و ضخیم‌ترین عصب بدن است که از بخش تحتانی کمر شروع شده و از میان باسن و پشت ران، تا ساق و کف پا امتداد پیدا می‌کند. این عصب مسئول انتقال پیام‌های حسی و حرکتی ناحیه‌ی اندام تحتانی است.

درد سیاتیکی چگونه ایجاد می‌شود؟

زمانی که ریشه این عصب در ناحیه کمر دچار فشار یا التهاب شود، درد به‌صورت تیرکشنده از باسن تا پشت پا احساس می‌گردد. یکی از شایع‌ترین علت‌های این فشار، همان بیرون‌زدگی دیسک کمر است، اما همیشه دیسک مقصر نیست.

علائم بارز سیاتیک:

• درد تیز یا سوزاننده از لگن تا ساق پا (در مسیر عصب سیاتیک)
• گزگز، بی‌حسی یا ضعف عضلانی در یک پا
• تشدید درد هنگام نشستن طولانی یا سرفه کردن
• در موارد شدید: اختلال در کنترل ادرار یا مدفوع (علامت هشدار جدی)

 

علل غیر از دیسک در درد سیاتیکی:

• تنگی کانال نخاعی (جمع شدن فضای عبور اعصاب در ستون فقرات)
• سندروم پیریفورمیس: فشار عصب سیاتیک به‌دلیل اسپاسم عضله پیریفورمیس در باسن
• وجود تومورهای فشاری یا التهابی در ناحیه لگن و نخاع
• آسیب‌های مستقیم به لگن یا مفصل ران

 

تفاوت سیاتیک و دیسک کمر

اگر بخواهیم با زبانی ساده توضیح دهیم، سیاتیک در واقع یک “علامت” است نه بیماری. این اصطلاح به مجموعه‌ای از دردها و علائم گفته می‌شود که در مسیر عصب سیاتیک احساس می‌شوند. اما دیسک کمر یک بیماری ساختاری است؛ در آن، لایه درونی دیسک بین‌مهره‌ای به بیرون رانده می‌شود و ریشه عصبی را تحت فشار قرار می‌دهد.

بنابراین در بسیاری از بیماران، سیاتیک نتیجه دیسک کمر است، اما در بعضی موارد علت دیگری دارد—مثل تنگی کانال نخاعی یا اسپاسم عضله پیریفورمیس.

در مورد تفاوت علائم، درد ناشی از دیسک معمولاً از ناحیه کمر شروع می‌شود و سپس به پا امتداد می‌یابد، در حالی که در سیاتیک ممکن است درد بدون کمردرد اولیه، مستقیماً از باسن یا پشت ران آغاز شود. در سیاتیک معمولاً یک پا درگیر است و درد با سرفه، عطسه یا نشستن طولانی تشدید می‌شود.

از نظر الگوی حسی، در فتق دیسک‌های مختلف (مثلاً L4-L5 یا L5-S1) ناحیه انتشار درد متفاوت است؛ بنابراین پزشک از الگوی دقیق علائم برای تشخیص محل درگیری استفاده می‌کند.

برای درک بهتر، تصور کنید بیماری به نام «آقای الف» با درد تیرکشنده‌ای از باسن تا مچ پا مراجعه می‌کند. در MRI مشخص می‌شود که دیسک L5-S1 بیرون زده و روی عصب S1 فشار آورده است. نتیجه؟ علائم او دقیقاً با مسیر عصب سیاتیک منطبق است. پس علت اصلی، دیسک بوده اما تظاهر بالینی، سیاتیک است. این همان نقطه تمایز کلیدی بین دو اصطلاح است.

 

 

روش‌های تشخیص

تشخیص دقیق تفاوت سیاتیک و دیسک کمر تنها با توصیف علائم ممکن نیست و نیازمند معاینه فیزیکی و تصویربرداری تخصصی است. هدف نهایی در ارزیابی پزشک، تشخیص «منبع واقعی درد» است.

۱. معاینه فیزیکی و عصبی:

پزشک با انجام تست بالا بردن پا (SLR test) بررسی می‌کند که آیا در هنگام کشش پا، درد تیرکشنده ایجاد می‌شود یا نه. این تست در صورتی که عصب سیاتیک یا ریشه عصبی مربوطه درگیر باشد، موجب تشدید درد می‌شود. همچنین قدرت عضلات ساق، رفلکس‌های تاندونی و حس پوستی بررسی می‌شوند تا محل دقیق آسیب مشخص گردد.

۲. تصویربرداری پیشرفته:

• MRI مهم‌ترین ابزار تشخیص است. این روش به‌صورت غیرتهاجمی ساختار دیسک، نخاع و اعصاب را نشان می‌دهد و می‌تواند حتی فتق‌های کوچک را دقیقاً مشخص کند.
• در برخی بیماران که انجام MRI ممکن نیست (به‌دلیل وجود پلاتین یا دستگاه فلزی در بدن)، از CT Scan استفاده می‌شود تا جزئیات استخوانی ستون فقرات و کانال نخاعی ارزیابی گردد.
• برای بررسی عملکرد الکتریکی اعصاب در موارد خاص، تست نوار عصب و عضله (EMG-NCV) انجام می‌شود تا مشخص شود آیا آسیب عصبی فعال یا مزمن وجود دارد یا خیر.

ترکیب یافته‌های این سه روش به پزشک اجازه می‌دهد منشأ دقیق درد سیاتیکی را مشخص کند و از تشخیص‌های اشتباه مانند آرتروز مفصل ران یا سندرم پیریفورمیس جلوگیری نماید.

 

درمان دیسک کمر

درمان دیسک کمر بسته به شدت علائم، میزان بیرون‌زدگی دیسک و پاسخ بیمار به درمان‌های اولیه، می‌تواند غیرجراحی یا جراحی باشد. اصل مهم این است که بیش از ۸۵ درصد بیماران با درمان‌های غیرجراحی بهبود پیدا می‌کنند.

 

۱. درمان‌های غیرجراحی:

• استراحت نسبی: در مراحل حاد، استراحت کوتاه‌مدت (۱ تا ۲ روز) برای کاهش التهاب مفید است، اما استراحت طولانی باعث ضعف عضلات می‌شود.
• دارو درمانی: شامل داروهای ضدالتهابی (NSAIDs)، شل‌کننده عضلات و در صورت نیاز داروهای نوروپاتیک برای کاهش درد عصبی است.
• فیزیوتراپی: تمرین‌های تخصصی تحت نظر فیزیوتراپیست با هدف افزایش انعطاف ستون فقرات، بهبود جریان خون و کاهش فشار بر دیسک انجام می‌شود.
• تزریق اپیدورال: در مواردی که درد شدید است و بیمار نسبت به دارو پاسخ کافی ندارد، تزریق ترکیبی از داروی ضدالتهاب و بی‌حسی موضعی در فضای اپیدورال انجام می‌شود تا التهاب عصب کاهش یابد.

 

 

۲. درمان‌های جراحی:

وقتی درد با درمان‌های معمول برطرف نمی‌شود یا نشانه‌هایی از فشار عصبی شدید (مثل ضعف حرکتی یا بی‌اختیاری ادرار) دیده می‌شود، جراحی مطرح می‌گردد.

• در روش جراحی میکروسکوپیک دیسک کمر، جراح با برشی حدود ۲–۳ سانتی‌متر، قسمت بیرون‌زده دیسک را با کمک میکروسکوپ مخصوص برمی‌دارد.
• در روش‌های آندوسکوپیک، از ابزارهای باریک‌تر و برش‌های کوچک‌تر استفاده می‌شود.
• در برخی بیماران با بی‌ثباتی یا تنگی شدید، جراحی لامینکتومی یا فیوژن ستون فقرات برای بازسازی ثبات انجام می‌شود.

نتیجه اکثر جراحی‌ها در صورت انتخاب درست بیمار بسیار موفق است و بیماران در حدود ۹۰٪ موارد کاهش واضح درد و بازگشت عملکرد طبیعی را تجربه می‌کنند.

 

 

درمان سیاتیک

روش درمان سیاتیک بسته به علت اصلی ایجاد فشار بر عصب سیاتیک انتخاب می‌شود. اگر منبع مشکل دیسک کمر باشد، درمان مشابه درمان فتق دیسک خواهد بود. در غیر این صورت، درمان بر اساس بیماری زمینه‌ای انجام می‌شود.

درمان‌های غیرجراحی شامل:

• داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی (NSAIDs): کاهش التهاب و تسکین درد عصبی
• شل‌کننده‌های عضلانی: برای کاهش اسپاسم عضلانی که می‌تواند فشار بر عصب را تشدید کند
• داروهای کنترل درد نوروپاتیک مانند گاباپنتین یا پره‌گابالین در صورت نیاز
• فیزیوتراپی تخصصی: تمرکز بر کشش ملایم عصب سیاتیک، تقویت عضلات محافظ ستون فقرات و اصلاح الگوی حرکتی

درمان‌های جراحی تنها در شرایط خاص توصیه می‌شود، مانند:

• فشار شدید بر عصب منجر به ضعف حرکتی یا بی‌اختیاری ادرار و مدفوع
• عدم بهبود علائم پس از ۶ تا ۸ هفته درمان محافظه‌کارانه

در این موارد، برداشتن فشار از روی عصب (با استفاده از روش‌های میکروسکوپیک یا آندوسکوپیک) می‌تواند باعث بهبود سریع درد و بازیابی عملکرد طبیعی پا شود.

 

مراقبت و پیشگیری مشترک

چه مشکل شما دیسک کمر باشد چه سیاتیک، رعایت توصیه‌های نگهداری زیر می‌تواند احتمال بازگشت علائم را به حداقل برساند:

• اصلاح وضعیت بدن: هنگام نشستن، ستون فقرات باید صاف و شانه‌ها رها باشند. پای خود را روی زمین یا یک زیرپایی بگذارید و از خم‌کردن مداوم کمر خودداری کنید.
• بلند کردن اجسام به روش صحیح: نخست زانوها را خم کنید، جسم را نزدیک بدن نگه دارید و از چرخش ناگهانی کمر هنگام بلند کردن پرهیز کنید.
• ورزش‌های تقویتی و کششی: تمرینات ملایم جهت تقویت عضلات کمر و شکم (Core muscles) و افزایش انعطاف ستون فقرات، تحت نظر فیزیوتراپیست یا مربی آگاه به شرایط پزشکی شما.
• کنترل وزن: اضافه وزن فشار مضاعفی به مهره‌ها و دیسک‌ها وارد می‌کند. حفظ وزن در محدوده سالم نقش مهمی در پیشگیری از عود دارد.

 

اگر به دنبال آشنایی با یکی از پیشرفته‌ترین روش‌های جراحی ستون فقرات هستید، پیشنهاد می‌کنم مقاله «جراحی میکروسکوپیک دیسک گردن» را مطالعه کنید.

این مقاله در سایت، با جزئیات کامل و علمی توضیح می‌دهد که چگونه یک برش کوچک و تکنیک‌های کم‌تهاجمی می‌تواند کیفیت زندگی بیماران را به‌طور شگفت‌انگیزی بهبود بخشد.

برای دسترسی، کافی است به بخش «مقالات ستون فقرات» در سایت droraeeyazdani.com مراجعه کنید و از مقالات مرتبط دیگر نیز بهره ببرید.

 

 

دکتر سعید اورعی یزدانی

دکتر سعید اورعی یزدانی، جراح مغز، اعصاب و ستون فقرات، از برترین متخصصان کشور در حوزه جراحی‌های میکروسکوپیک و کم‌تهاجمی است.

ایشان فارغ‌التحصیل دانشگاه علوم پزشکی تهران و دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، رتبه اول بورد تخصصی نوروسرجری در سال ۱۳۹۵، و عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی هستند.

دکتر اورعی یزدانی دارای فلوشیپ فوق‌تخصصی در جراحی تومورهای مغزی و اندوسکوپی قاعده جمجمه بوده و تجربه موفق درمان صدها بیمار مبتلا به فتق دیسک کمر، گردن و دردهای سیاتیکی را دارند.

تسلط ایشان به روش‌های درمان کم‌تهاجمی باعث شده بیماران بتوانند با کمترین درد و دوره نقاهت کوتاه، به زندگی عادی خود بازگردند.

 

سیاتیک و دیسک کمر، گرچه شباهت‌هایی در علائم دارند، اما از نظر ماهیت، علت و مسیر درمان متفاوت‌اند. دیسک کمر یک اختلال ساختاری در ستون فقرات است که در اثر بیرون‌زدگی لایه نرم بین مهره‌ها رخ می‌دهد و می‌تواند به عصب سیاتیک فشار وارد کند. در مقابل، سیاتیک بیشتر یک سندروم عصبی و علامتی است که ممکن است بر اثر دیسک یا سایر بیماری‌ها بروز پیدا کند.

تشخیص دقیق تفاوت این دو فقط توسط پزشک متخصص مغز و اعصاب یا جراح ستون فقرات امکان‌پذیر است و نباید صرفاً بر اساس توضیحات اینترنتی یا تجربه اطرافیان تصمیم‌گیری شود. بسیاری از بیماران با درمان‌های غیرجراحی، فیزیوتراپی هدفمند و اصلاح سبک زندگی، بهبود چشمگیری پیدا می‌کنند. در عین حال، در موارد شدید، جراحی میکروسکوپیک ستون فقرات روشی مؤثر و کم‌تهاجمی برای آزادسازی عصب آسیب‌دیده خواهد بود.

 

 

به یاد داشته باشید:

دردی که از کمر به پا تیر می‌کشد، همیشه به معنای دیسک کمر نیست. تشخیص به‌موقع، درمان صحیح و پیگیری تحت نظر پزشک متخصص، کلید بازگشت به زندگی فعال و بدون درد است.

 

درد سیاتیک یا دیسک کمر نباید نادیده گرفته شود، اما درمان آن در دستان یک متخصص مجرب، قابل کنترل و غالباً بسیار موفق است. اگر دچار درد تیرکشنده از کمر به پا هستید یا در حرکت، نشستن یا خوابیدن دچار مشکل شده‌اید، مراجعه به پزشک متخصص گام نخست برای تشخیص و درمان اصولی است.

برای دریافت مشاوره تخصصی یا آشنایی با روش‌های جراحی میکروسکوپیک و کم‌تهاجمی ستون فقرات، می‌توانید از تجربیات ارزشمند دکتر سعید اورعی یزدانی بهره‌مند شوید؛ پزشکی که با سال‌ها تجربه در درمان بیماری‌های ستون فقرات، مسیر بازگشت بیماران به زندگی بدون درد را هموار کرده است.

 

سؤالات متداول

۱. آیا هر کسی که سیاتیک دارد حتماً دیسک کمر هم دارد؟

خیر. گرچه در بیشتر موارد، سیاتیک نتیجه فشار دیسک بیرون‌زده است، اما گاهی عصب سیاتیک به دلایلی دیگر مانند تنگی کانال نخاعی یا سندرم پیریفورمیس تحت فشار قرار می‌گیرد. بنابراین علت باید با MRI و معاینه تخصصی مشخص شود.

۲. درد سیاتیکی معمولاً در کدام پا بیشتر دیده می‌شود؟

اغلب فقط یک پا را درگیر می‌کند، چون معمولاً فقط یکی از اعصاب کمری یا سیاتیک تحت فشار قرار می‌گیرد. با این حال، در درگیری‌های شدید یا چند سطحی ممکن است هر دو پا درگیر شوند.

۳. آیا سیاتیک خودبه‌خود خوب می‌شود؟

در موارد خفیف، با استراحت نسبی، دارو و فیزیوتراپی ممکن است طی چند هفته علائم فروکش کند. اما اگر درد بیش از ۶ هفته ادامه یابد یا با ضعف عضلات همراه باشد، باید بررسی تخصصی توسط جراح مغز و اعصاب انجام شود.

۴. دیسک کمر چه زمانی نیاز به جراحی دارد؟

وقتی فشار بر عصب بسیار زیاد است و بیمار دچار بی‌اختیاری ادرار یا مدفوع، ضعف ناگهانی پا یا درد غیرقابل کنترل می‌شود؛ در این حالت، جراحی میکروسکوپیک یا آندوسکوپیک می‌تواند بهترین انتخاب باشد.

۵. چه ورزشی برای پیشگیری از سیاتیک و دیسک مناسب است؟

ورزش‌هایی که منجر به تقویت عضلات شکم و کمر شوند (مثل حرکات پل، کشش گربه–شتر و شنا در آب گرم) بیشترین تأثیر را دارند. در مقابل، حرکات پرشدت یا بلند کردن وزنه بدون تمرکز بر فرم صحیح بدن، ممکن است باعث تشدید آسیب شود.

۶. آیا درمان‌های سنتی یا ماساژ می‌توانند جایگزین درمان تخصصی شوند؟

خیر. ماساژ یا درمان‌های سنتی در بهترین حالت فقط می‌توانند موقتاً درد را کاهش دهند. درمان اصلی، شناخت علت فشردگی عصب و اصلاح ساختار حرکتی است که تنها با بررسی تخصصی امکان‌پذیر است.

۷. آیا استفاده از کمربند طبی مفید است؟

در دوره حاد درد، کمربند طبی می‌تواند به کاهش فشار و حمایت مهره‌ها کمک کند، اما استفاده طولانی‌مدت توصیه نمی‌شود، چون ممکن است باعث ضعف عضلات کمر شود.

آیا تا به حال دچار سردردهای مداوم، تاری دید یا احساس خستگی بی‌دلیل شده‌اید؟

شاید ریشه‌ی این علائم در نقطه‌ای کوچک از مغز شما پنهان شده باشد؛ غده‌ای به اندازه‌ی نخود، اما با نقشی حیاتی در عملکرد کل بدن: غده‌ی هیپوفیز.

هیپوفیز را «فرمانده‌ی درون بدن» می‌نامند، چون با ترشح مجموعه‌ای از هورمون‌ها، کارکرد بسیاری از اندام‌های حیاتی مانند تیروئید، تخمدان‌ها، بیضه‌ها و غده فوق کلیه را کنترل می‌کند.

وقتی عملکرد این غده دچار اختلال شود — برای مثال به‌دلیل رشد یک توده یا تومور هیپوفیز — ممکن است تمام سیستم‌های بدن تحت تأثیر قرار گیرند. از تغییرات وزن و اختلالات قاعدگی گرفته تا مشکلات بینایی و حتی ناباروری.

با اینکه اکثر تومورهای هیپوفیز خوش‌خیم هستند، اما به‌دلیل موقعیت حساسشان در قاعده مغز، می‌توانند بر عصب بینایی و تعادل هورمونی بدن اثر بگذارند.

خوشبختانه با پیشرفت جراحی‌های مغز و اعصاب، امروزه درمان این تومورها با روش‌های آندوسکوپیک کم‌تهاجمی انجام می‌شود که اغلب بدون شکاف جمجمه و با حداقل عارضه، توده را به‌طور کامل خارج می‌کند.

در ادامه با ساختار، علائم و جدیدترین روش‌های تشخیص و درمان تومورهای هیپوفیز آشنا می‌شویم.

غده هیپوفیز چیست و چه وظایفی دارد؟

غده هیپوفیز (Pituitary Gland) عضوی کوچک اما بسیار مهم است که در مرکز جمجمه و در فضای کوچکی به‌نام زین تُرک (Sella Turcica) در پایه مغز قرار دارد. این غده درست در زیر ساختاری به نام هیپوتالاموس واقع شده و از طریق ساقه‌ای باریک با آن در ارتباط مستقیم است.

ساختار هیپوفیز

هیپوفیز از دو بخش اصلی تشکیل شده است:

1. لوب قدامی (Adenohypophysis): بخش فعال‌تر که بیشتر هورمون‌ها را تولید می‌کند.
2. لوب خلفی (Neurohypophysis): ذخیره و ترشح هورمون‌هایی را بر عهده دارد که توسط هیپوتالاموس ساخته می‌شوند.

رگ‌های خونی و اعصاب فراوانی، این غده را به سایر مناطق مغز و بدن متصل می‌کنند. به همین دلیل هرگونه فشار، التهاب یا رشد غیرطبیعی در این ناحیه می‌تواند عوارض گسترده‌ای ایجاد کند.

نقش‌ها و هورمون‌های حیاتی هیپوفیز

هیپوفیز را به‌درستی “غده‌ی مادر” نامیده‌اند، زیرا ترشح بسیاری از هورمون‌های دیگر بدن را تنظیم می‌کند:

• هورمون رشد (GH): مسئول رشد قد، بافت‌ها و متابولیسم بدن است.
• ACTH: تحریک‌کننده غده فوق کلیه برای تولید کورتیزول و تنظیم پاسخ بدن به استرس.
• TSH: کنترل‌کننده فعالیت غده تیروئید، تنظیم سوخت‌وساز بدن و سطح انرژی.
• LH و FSH: تنظیم‌کننده عملکرد غدد جنسی (تخمدان‌ها و بیضه‌ها) و باروری.
• پرولاکتین (Prolactin): مسئول ترشح شیر در مادران و گاهی علت ناباروری در زنان و مردان.
• ADH (ضد ادراری) و اکسی‌توسین: کنترل تعادل آب بدن و انقباضات رحمی در زایمان.

ارتباط با هیپوتالاموس و سایر غدد

هیپوفیز بدون هیپوتالاموس قادر به فعالیت مستقل نیست.

هیپوتالاموس مانند مرکز فرماندهی، پیام‌های عصبی را از مغز دریافت کرده و به هیپوفیز ارسال می‌کند تا مطابق نیاز بدن، ترشح هورمون‌ها را افزایش یا کاهش دهد. به‌عنوان مثال:

• اگر سطح انرژی بدن پایین بیاید، هیپوتالاموس باعث می‌شود TSH بیشتری برای تحریک تیروئید ترشح شود.
• اگر سطح استرس بالا رود، فرمان افزایش ACTH برای تحریک ترشح کورتیزول داده می‌شود.

این هماهنگی دقیق میان هیپوتالاموس و هیپوفیز، ضامن عملکرد متعادل تمام سیستم‌های بدن است؛ از رشد و متابولیسم گرفته تا باروری و حتی وضعیت خلق‌و‌خو.

بنابراین هرگونه اختلال در عملکرد هیپوفیز — چه ناشی از التهاب، آسیب یا تومور — می‌تواند زنجیره‌ای از نارسایی‌های هورمونی را در بدن فعال کند که تشخیص آن تنها با بررسی‌ دقیق و تخصصی امکان‌پذیر است.

تومور هیپوفیز چیست؟ 

تومور هیپوفیز عبارت است از رشد غیرطبیعی سلول‌ها در ناحیه‌ی غده‌ی هیپوفیز که معمولاً با کندی و در طول زمان ایجاد می‌شود. این تومورها می‌توانند بر عملکرد طبیعی غده و ترشح هورمون‌ها اثر بگذارند یا حتی بر ساختارهای حساس اطراف مانند اعصاب بینایی فشار وارد کنند.

از دید تخصصی، تومورهای هیپوفیز چند نوع اصلی دارند:

• آدنوم خوش‌خیم (Pituitary Adenoma):

  شایع‌ترین نوع تومور هیپوفیز است و حدود ۹۹ درصد توده‌های این ناحیه را تشکیل می‌دهد. این نوع تومور معمولاً محدود به غده باقی می‌ماند و متاستاز نمی‌دهد، اما می‌تواند با ترشح بیش‌ازحد یا کمتر از حد طبیعی هورمون‌ها موجب علائم متنوعی در بدن شود.

• کارسینوم یا تومور سرطانی هیپوفیز (Pituitary Carcinoma):

  بسیار نادر است (کمتر از ۱٪ موارد) و معمولاً فقط در مراحل پیشرفته، با گسترش به سایر نواحی مغز یا بدن تشخیص داده می‌شود.

• تومورهای فشاری (Compressing Tumors):

  گاهی توده، حتی بدون ترشح هورمون اضافی، با بزرگ شدن فیزیکی‌اش به عصب بینایی، ساقه هیپوفیز یا سینوس کاورنوس فشار وارد می‌کند و باعث بروز علائم عصبی مثل تاری دید یا دوبینی می‌شود.

در نتیجه، هرچند اغلب تومورهای هیپوفیز خوش‌خیم و قابل‌کنترل هستند، اما به‌دلیل موقعیت بسیار ظریف‌شان در قاعده‌ی جمجمه، نیاز به ارزیابی و درمان توسط جراح مغز و اعصاب دارای فلوشیپ قاعده جمجمه دارند.

علائم تومور هیپوفیز

علائم تومورهای هیپوفیز دو منشأ اصلی دارند: فشار توده بر ساختمان‌های اطراف مغز و تغییر در ترشح هورمون‌ها. شدت و نوع نشانه‌ها بستگی به اندازه تومور و محل رشد آن دارد.

الف) علائم ناشی از فشار بر بافت اطراف

وقتی تومور رشد می‌کند و فضای اطراف را اشغال می‌نماید، نخستین علائم به‌علت فشار مکانیکی به مغز یا اعصاب بروز می‌کند:

• سردردهای مزمن و مقاوم به مسکن‌ها (به‌ویژه پشت چشم‌ها یا در ناحیه پیشانی)
• اختلال بینایی، به‌ویژه تاری دید یا دوبینی در سمت‌های جانبی میدان دید که به‌دلیل فشار بر عصب بینایی ایجاد می‌شود
• احساس سنگینی سر، تهوع یا استفراغ در مراحل پیشرفته
• در موارد رشد به سمت سینوس کاورنوس: اختلال در تعادل یا حرکات چشم، و گاهی تغییر حس بویایی

ب) علائم ناشی از تغییرات هورمونی

تومورهای هیپوفیز ممکن است باعث ترشح بیش‌ازحد یا کمتر از حد طبیعی هورمون شوند که در هر حالت، علائم متفاوتی دارد:

• افزایش هورمون رشد (GH):

  باعث بروز بیماری آکرومگالی (بزرگ شدن غیرطبیعی دست‌ها، پاها، فک و برجستگی‌های صورت) می‌شود. در کودکان ممکن است به صورت بلندقدی غیرعادی یا ژیگانتیسم ظاهر شود.

• افزایش پرولاکتین (Prolactinoma):

  یکی از شایع‌ترین انواع تومور ترشحی هیپوفیز است که منجر به:

  • نامنظمی یا قطع قاعدگی در خانم‌ها
  • ترشح شیر از پستان بدون بارداری
  • کاهش میل جنسی و ناباروری در آقایان می‌شود.

• کاهش ترشح سایر هورمون‌ها (Hypopituitarism):

  اگر تومور باعث تخریب یا فشرده شدن بافت طبیعی غده شود، سطح برخی هورمون‌ها کاهش یافته و علایمی مانند خستگی، ضعف عمومی، افت فشار خون، کاهش میل جنسی و بی‌حسی در اندام‌ها ظاهر می‌گردد.

 

علت و عوامل خطر تومور هیپوفیز

تومورهای هیپوفیز برخلاف بسیاری از تومورهای دیگر، معمولاً به‌صورت تصادفی هنگام انجام تصویربرداری مغزی (MRI) برای دلایل دیگر کشف می‌شوند. در بسیاری از بیماران، هیچ عامل زمینه‌ای مشخصی وجود ندارد و رشد سلول‌های غده هیپوفیز به‌صورت خودبه‌خودی (Spontaneous Mutation) رخ می‌دهد. با این حال، تحقیقات نشان داده‌اند که برخی فاکتورها احتمال بروز این تومورها را افزایش می‌دهند.

۱. زمینه‌های ژنتیکی

در درصد کمی از بیماران، تومورهای هیپوفیز بخشی از سندرم‌های ارثی نادر نظیر سندرم نئوپلازی غدد درون‌ریز نوع ۱ (MEN‑1) یا Carney Complex هستند. در این شرایط، فرد ممکن است هم‌زمان دچار تومور در سایر غدد هورمونی مانند تیروئید، پاراتیروئید یا پانکراس نیز باشد. وجود سابقه خانوادگی در چنین مواردی اهمیت زیادی دارد و گاهی انجام غربالگری ژنتیکی توصیه می‌شود.

۲. جهش‌های سلولی بدون علت مشخص

در اغلب موارد، رشد غیرطبیعی سلول‌های غده هیپوفیز به‌دلیل جهش‌های ژنتیکی تصادفی در DNA سلول‌ها رخ می‌دهد. این جهش‌ها می‌توانند باعث تقسیم غیرقابل‌کنترل سلول‌ها و تشکیل یک توده خوش‌خیم شوند. معمولاً دلیلی خارجی مانند ضربه یا عفونت نقش مستقیم ندارد.

۳. عوامل محیطی و هورمونی احتمالی

برخی مطالعات آزمایشی احتمال تأثیر عوامل محیطی (مانند تماس مزمن با مواد شیمیایی یا تغییرات هورمونی طولانی‌مدت) را مطرح کرده‌اند، هرچند هیچ مدرک قطعی برای اثبات آن وجود ندارد.

۴. پرتودرمانی ناحیه سر و مغز

در افرادی که در کودکی یا نوجوانی پرتودرمانی مغزی برای درمان سایر بیماری‌ها (مانند لوسمی یا تومورهای مغز) انجام داده‌اند، احتمال بروز تومورهای غده هیپوفیز در سال‌های بعد کمی بیشتر است. این یکی از معدود عوامل خطر شناخته‌شده قطعی محسوب می‌شود.

در بیشتر موارد، تومور هیپوفیز به‌صورت اتفاقی در تصویربرداری‌های مغز تشخیص داده می‌شود و هیچ سابقه‌ی مشخصی از عامل خطر وجود ندارد. بنابراین آگاهی از علائم هشداردهنده و انجام بررسی‌های تکمیلی در زمان مناسب اهمیت زیادی دارد.

روش‌های تشخیص تومور هیپوفیز

تشخیص دقیق و زودهنگام تومور هیپوفیز تنها از طریق ترکیب ارزیابی بالینی، آزمایش‌های خونی و تصویربرداری پیشرفته مغز ممکن است. در مراحل اولیه، ممکن است بیماران فقط دچار سردردهای مبهم یا اختلالات بینایی خفیف باشند که تشخیص افتراقی آن‌ها نیاز به بررسی تخصصی دارد.

 معاینه عصبی و چشم‌پزشکی

نخستین گام تشخیص، ارزیابی میدان دید و توان بینایی است. پزشک معمولاً تستی به نام پریمتری (Perimetry Test) انجام می‌دهد تا بخش‌هایی از میدان بینایی که دچار کاهش حساسیت شده‌اند مشخص شود.

فشار تومور بر عصب بینایی معمولاً باعث کاهش دید در کناره‌های میدان دید (Bitemporal Hemianopia) می‌شود، علامتی بسیار شاخص برای تومورهای بزرگ هیپوفیز.

 آزمایش‌های خونی اختصاصی

این مرحله به بررسی ترشح غیرطبیعی یا ناکافی هورمون‌های هیپوفیز اختصاص دارد. پزشک متخصص مغز و اعصاب یا غدد معمولاً سطوح هورمون‌های زیر را اندازه‌گیری می‌کند:

• پرولاکتین (Prolactin) – برای تشخیص پرولاکتینوما
• هورمون رشد (GH) و IGF‑1 – برای بررسی آکرومگالی یا ژیگانتیسم
• ACTH و کورتیزول (یا مشتقات آن مانند دی‌هیدروکسی‌کورتیکوسترون) – برای بررسی سندرم کوشینگ
• TSH و هورمون‌های تیروئیدی (T3, T4) – برای تشخیص پرکاری یا کم‌کاری تیروئید
• LH و FSH – برای ارزیابی باروری و عملکرد غدد جنسی

این آزمایش‌ها معمولاً به‌صورت ناشتا و در ساعات خاصی از روز انجام می‌شوند تا نوسانات طبیعی هورمون‌ها تأثیرگذار نباشد.

تصویربرداری پیشرفته (MRI و CT‑Scan)

MRI قاعده جمجمه با تزریق ماده کنتراست (Gadolinium)، دقیق‌ترین و حساس‌ترین روش تشخیص تومور هیپوفیز است. این تصویربرداری می‌تواند حتی توده‌هایی به اندازه چند میلی‌متر را نیز مشخص کند (Microadenoma).

در مواردی که نیاز به بررسی جزئیات استخوانی یا تغییرات در ناحیه Sella Turcica وجود داشته باشد، CT‑Scan مغز نیز انجام می‌شود تا میزان فرورفتگی یا گسترش تومور به سینوس‌های مجاور مشخص گردد.

 مشاوره تخصصی با جراح مغز و اعصاب

تشخیص نهایی و تصمیم‌گیری درباره‌ی نوع درمان (دارویی، جراحی یا پایش دوره‌ای) تنها پس از ارزیابی توسط جراح مغز و اعصاب که تخصص ویژه در تومورهای قاعده جمجمه دارد، انجام می‌شود.

این مرحله حیاتی است، زیرا تومورهای هیپوفیز به دو گروه عملکردی (هورمون‌ساز) و غیرعملکردی تقسیم می‌شوند. پزشک متخصص با توجه به نتایج آزمایش‌ها و MRI، نوع تومور را مشخص کرده و در صورت لزوم، درمان جراحی آندوسکوپیک یا دارویی را آغاز می‌کند.

درمان تومور هیپوفیز

درمان تومورهای هیپوفیز بسته به نوع تومور (ترشح‌کننده یا غیرترشح‌کننده)، اندازه، موقعیت، میزان فشار بر ساختارهای اطراف و وضعیت سلامت عمومی بیمار تعیین می‌شود. هدف از درمان، برداشتن یا مهار رشد توده، تنظیم ترشح هورمون‌ها و حفظ عملکرد طبیعی غده هیپوفیز است. درمان می‌تواند دارویی، پرتودرمانی یا جراحی باشد.

الف) درمان دارویی

در بسیاری از موارد، به‌ویژه در تومورهای پرولاکتین‌ساز (Prolactinoma)، درمان اولیه غیرجراحی و دارویی است.

• داروهای مؤثر در این دسته شامل Dopamine agonist‌ها مانند کابرگولین (Cabergoline) و بروموکریپتین (Bromocriptine) هستند.
• این داروها با تحریک گیرنده‌های دوپامین در غده هیپوفیز، تولید پرولاکتین را کاهش داده و باعث کوچک شدن تدریجی تومور می‌شوند.
• در اغلب بیماران، مصرف منظم دارو امکان بازگشت سطح هورمون‌ها به حالت طبیعی و بهبود علائم را فراهم می‌کند، بدون نیاز به جراحی.
• گاهی در بیماران مقاوم به دارو یا دارای عوارض جانبی شدید، درمان ترکیبی دارو + جراحی مدنظر قرار می‌گیرد.

ب) پرتودرمانی یا رادیوسرجری (Gamma Knife، CyberKnife)

در شرایطی که جراحی قادر به برداشتن کامل تومور نباشد، یا بیمار صلاحیت انجام عمل باز را نداشته باشد، از پرتودرمانی هدفمند استفاده می‌شود.

• رادیوسرجری با دقت بالا (مانند Gamma Knife یا CyberKnife) با تمرکز اشعه‌های بسیار دقیق، سلول‌های توموری باقی‌مانده را تخریب می‌کند و رشد مجدد آن‌ها را مهار می‌نماید.
• این روش معمولاً به‌صورت تک‌جلسه‌ای یا چندمرحله‌ای انجام می‌شود و نیازی به بستری طولانی ندارد.
• از نظر بالینی، پرتودرمانی بیشتر به‌عنوان درمان تکمیلی پس از جراحی یا در موارد عود تومور توصیه می‌شود.
• عارضه‌ احتمالی آن، کاهش تدریجی سطح برخی هورمون‌های هیپوفیز در ماه‌ها یا سال‌های بعد است که باید با پایش منظم کنترل گردد.

ج) جراحی: روش‌های نوین آندوسکوپیک قاعده جمجمه

پیشرفته‌ترین و کم‌تهاجمی‌ترین روش درمانی تومورهای هیپوفیز در حال حاضر، جراحی آندوسکوپیک از طریق بینی و قاعده جمجمه است. این روش به‌صورت مستقیم توسط دکتر سعید اورعی یزدانی، جراح مغز و اعصاب و فلوشیپ رسمی جراحی تومورهای مغزی و آندوسکوپی قاعده جمجمه انجام می‌شود.

ویژگی‌های کلیدی این روش:

• ورود به ناحیه تومور از طریق سوراخ‌های بینی و سینوس اسفنوئید، بدون نیاز به باز کردن جمجمه.
• استفاده از آندوسکوپ HD با بزرگنمایی بالا برای مشاهده دقیق و سه‌بعدی ناحیه جراحی.
• برداشت کامل توده با حفظ ساختارهای سالم اطراف مانند اعصاب بینایی و رگ‌های حیاتی.
• کاهش چشمگیر خونریزی، درد و احتمال عفونت در مقایسه با جراحی باز سنتی.
• کاهش مدت بستری و بهبودی سریع‌تر: اغلب بیماران طی ۲ تا ۳ روز به زندگی عادی بازمی‌گردند.
• در برخی موارد پیچیده، عمل به‌صورت تیم چندتخصصی (جراح مغز و اعصاب + متخصص غدد) انجام می‌شود تا تعادل هورمونی پس از عمل به‌دقت تنظیم شود.

به‌طورکلی، جراحی آندوسکوپیک هیپوفیز روشی ایمن، دقیق و کم‌تهاجمی است که به‌سرعت در حال تثبیت به‌عنوان استاندارد طلایی درمان تومورهای غده هیپوفیز در دنیا می‌باشد.

مراقبت‌ها و پیگیری پس از جراحی تومور هیپوفیز

دوره‌ی مراقبت پس از عمل نقش حیاتی در پیشگیری از عوارض و اطمینان از درمان کامل دارد. تیم جراحی و متخصص غدد معمولاً برنامه‌ی منظم پیگیری برای هر بیمار تدوین می‌کند.

مهم‌ترین توصیه‌ها و اقدامات پس از جراحی شامل:

• بستری کوتاه‌مدت (۲ تا ۳ روز) برای پایش علائم عصبی و بررسی ترشحات بینی یا علائم عفونت.
• پرهیز از فین کردن، عطسه با دهان بسته یا فشار به بینی تا چند هفته برای جلوگیری از نشت مایع مغزی (CSF Leak).
• اندازه‌گیری منظم سطح هورمون‌ها جهت ارزیابی فعالیت مجدد غده و تشخیص کم‌کاری احتمالی.
• تصویربرداری MRI دوره‌ای (هر ۶ تا ۱۲ ماه) برای بررسی کامل بودن برداشت تومور و عدم عود.
• پیگیری هم‌زمان توسط جراح مغز و اعصاب و متخصص غدد جهت تنظیم دقیق داروهای هورمونی در صورت نیاز.
• رعایت بهداشت سینوس‌ها، استفاده از اسپری‌های مخصوص شست‌وشوی بینی و پرهیز از فعالیت‌های سنگین در هفته‌های نخست.

 رعایت دقیق دستورات پس از عمل و حضور به‌موقع در جلسات پیگیری، در کاهش احتمال عود و بازگشت کامل عملکرد طبیعی بدن بسیار تعیین‌کننده است.

پیش‌آگهی و احتمال عود بیماری

پیش‌آگهی بیماران مبتلا به تومور هیپوفیز معمولاً بسیار مطلوب است، به‌ویژه زمانی که تشخیص به‌موقع و جراحی کامل توسط جراح متخصص قاعده جمجمه انجام شود.

• درمان جراحی موفق:

  در مواردی که تومور به‌طور کامل از طریق جراحی آندوسکوپیک خارج شود، احتمال بهبودی کامل بیش از ۸۰٪ گزارش شده است.

  پس از برداشت کامل توده، معمولاً عملکرد غده هیپوفیز به حالت طبیعی بازمی‌گردد یا با تنظیم دارویی قابل‌کنترل می‌شود.

• احتمال عود (عود مجدد تومور):

  اگر بخش کوچکی از تومور باقی بماند، یا در تومورهای ترشحی فعال، ممکن است عود در سال‌های بعد رخ دهد.

  در چنین شرایطی، درمان‌های ترکیبی دارویی و پرتودرمانی دقیق (Gamma Knife یا CyberKnife) برای کنترل بیماری به‌کار می‌رود.

• نقش تجربه جراح در پیش‌آگهی:

  میزان موفقیت، ارتباط مستقیم با تجربه جراح مغز و اعصاب در جراحی‌های آندوسکوپیک قاعده جمجمه دارد.

  زیرا فاصله بین غده هیپوفیز و ساختارهای حیاتی مانند عصب بینایی، شریان‌های مغزی و ساقه هیپوتالاموس تنها چند میلی‌متر است و کوچک‌ترین بی‌دقتی می‌تواند پیامدهای عصبی یا بینایی ایجاد کند.

  به همین دلیل، انتخاب جراحی با فلوشیپ تخصصی قاعده جمجمه در بهبود نتایج درمانی ناگزیر و حیاتی است.

غده هیپوفیز با وجود اندازه‌ی کوچک خود، نقشی به وسعت تمام بدن دارد. خوشبختانه، امروزه به لطف پیشرفت‌های بزرگ در جراحی‌های آندوسکوپیک نوین، درمان تومورهای این ناحیه با دقت میکروسکوپی و کمترین میزان تهاجم انجام می‌شود.

اگر تومور به‌موقع تشخیص داده شود، در اکثر موارد کاملاً قابل‌درمان است و بیماران می‌توانند به زندگی عادی و توان جسمی کامل خود بازگردند.

جراحی از طریق بینی و بدون شکافت جمجمه، نه‌تنها درد و دوران نقاهت را کاهش داده، بلکه احتمال عوارضی مانند نشت مایع مغزی و آسیب عصبی را به حداقل رسانده است.

برای آشنایی بیشتر با جدیدترین روش‌های درمانی، مشاهده تصاویر دقیق از جراحی آندوسکوپیک قاعده جمجمه و مطالعه تجربیات موفق بیماران:

مقاله‌ی تخصصی «جراحی آندوسکوپیک قاعده جمجمه» نوشته‌ی دکتر سعید اورعی یزدانی را بخوانید. این روش، تحولی واقعی در درمان تومورهای هیپوفیز و ناحیه قاعده جمجمه محسوب می‌شود.

درباره دکتر سعید اورعی یزدانی

دکتر سعید اورعی یزدانی از برجسته‌ترین جراحان مغز و اعصاب کشور هستند که با کسب رتبه اول بورد تخصصی جراحی مغز و اعصاب (سال ۱۳۹۵) و گذراندن دوره پیشرفته فلوشیپ‌ جراحی تومورهای مغزی و آندوسکوپیک قاعده جمجمه، در زمره‌ی پزشکان مرجع در حوزه جراحی‌های دقیق مغزی و ستون فقرات قرار دارند.

ایشان با تکیه بر تجربه گسترده در جراحی‌های کم‌تهاجمی (Minimal Invasive)، میکروسکوپیک و آندوسکوپیک قاعده جمجمه، درمان طیف وسیعی از تومورهای مغزی، تومورهای هیپوفیز و ضایعات نخاعی را با بالاترین دقت و موفقیت انجام می‌دهند.

رویکرد درمانی دکتر اورعی یزدانی مبتنی بر سه اصل کلیدی است:

• فناوری پیشرفته آندوسکوپی و ناویگیشن دقیق (Neuronavigation) برای حداکثر دقت در محل جراحی.
• استفاده از تصویربرداری HD سه‌بعدی جهت حفظ ساختارهای حیاتی مانند اعصاب بینایی و عروق مغزی.
• پایش و پیگیری علمی بیماران پس از عمل برای تضمین بازیابی کامل عملکردهای عصبی.

به عنوان یکی از پیشگامان جراحی آندوسکوپیک قاعده جمجمه در ایران، دکتر سعید اورعی یزدانی نقش مهمی در ارتقای استانداردهای درمان تومورهای مغزی و غده هیپوفیز ایفا کرده‌اند.

سؤالات متداول درباره تومور هیپوفیز

۱. آیا تومور هیپوفیز خطرناک است؟

در بیشتر موارد تومورهای هیپوفیز خوش‌خیم (غیرسرطانی) هستند، اما بسته به اندازه و محل رشد می‌توانند روی اعصاب بینایی یا ترشح هورمون‌ها تأثیر بگذارند. درمان به‌موقع معمولاً منجر به بهبودی کامل می‌شود.

۲. آیا تومور هیپوفیز باعث ناباروری می‌شود؟

بله، برخی از انواع تومورهای ترشحی مانند پرولاکتینوم می‌توانند تعادل هورمونی بدن را برهم زنند و باعث اختلال در قاعدگی، کاهش میل جنسی یا ناباروری موقت شوند. با درمان دارویی مناسب، این وضعیت قابل برگشت است.

۳. آیا همه بیماران نیاز به جراحی دارند؟

خیر. درصد قابل توجهی از بیماران فقط با درمان دارویی یا پرتودرمانی هدفمند (گاما نایف) بهبود پیدا می‌کنند. جراحی معمولاً زمانی انجام می‌شود که فشار تومور بر ساختارهای اطراف وجود داشته باشد.

۴. آیا جراحی از طریق بینی خطرناک است؟

روش آندوسکوپیک از راه بینی یکی از کم‌خطرترین و دقیق‌ترین روش‌هاست. چون بدون باز کردن جمجمه انجام می‌شود، احتمال عفونت، درد و خونریزی بسیار کمتر از جراحی باز است.

۵. آیا تومور هیپوفیز بر بینایی تأثیر دارد؟

بله، در صورت فشار بر اعصاب بینایی، علائمی مانند کاهش میدان دید یا تاری دید ایجاد می‌شود. در این شرایط، جراحی به بازگشت سریع بینایی کمک زیادی می‌کند.

۶. پس از درمان، احتمال بازگشت بیماری وجود دارد؟

در صورت برداشت کامل، احتمال عود بسیار کم است؛ اما در تومورهای بزرگ یا ترشحی فعال، پایش سالانه با MRI و آزمایش هورمونی برای پیشگیری ضروری است.

۷. دوران نقاهت بعد از عمل چقدر طول می‌کشد؟

اکثر بیماران بین ۲ تا ۳ روز در بیمارستان بستری می‌مانند و معمولاً پس از یک تا دو هفته می‌توانند کارهای روزمره را از سر بگیرند.

۸. بهترین جراح برای تومور هیپوفیز چه ویژگی‌هایی دارد؟

تجربه در جراحی آندوسکوپیک قاعده جمجمه، کار با سیستم هدایت ناویگیشن (Neuronavigation) و همکاری نزدیک با متخصص غدد از مهم‌ترین شاخص‌هاست.

دکتر سعید اورعی یزدانی از معدود جراحانی است که هر سه ویژگی را هم‌زمان داراست.

وقتی شنیدید در مغز شما تومور وجود دارد، اولین فکری که به ذهن‌تان رسید چه بود؟

احتمالاً تصویری از جراحی باز مغز، با ترس از برش‌های بزرگ جمجمه، در ذهن بسیاری شکل می‌گیرد. اما خوشبختانه علم پزشکی در دهه اخیر تحولی چشمگیر را تجربه کرده است:

امروزه می‌توان به تومورهای عمقی مغز و غده هیپوفیز از مسیر درون بینی دسترسی پیدا کرد — بدون هیچ برش خارجی و با دقتی میکروسکوپی.

این روش نوین که با عنوان «جراحی آندوسکوپیک قاعده جمجمه» شناخته می‌شود، انقلابی در درمان تومورهای مغزی محسوب می‌شود. جراحان مغز و اعصاب، به‌ویژه متخصصانی چون دکتر سعید اورعی یزدانی (فلوشیپ رسمی جراحی آندوسکوپیک قاعده جمجمه)، با استفاده از آندوسکوپ‌های HD و سیستم ناویگیشن عصبی می‌توانند تومور را با دقتی میلی‌متری حذف کنند؛ بدون آسیب به عصب بینایی، ساقه مغز یا عروق حیاتی.

درمان تومورهای پیچیده قاعده جمجمه، که پیش‌تر نیاز به جراحی‌های سنگین داشتند، اکنون با روشی ایمن‌تر، کم‌تهاجمی‌تر و با دوره نقاهت کوتاه‌تر انجام می‌شود — تحولی که جان هزاران بیمار را در سراسر جهان نجات داده است.

قاعده جمجمه کجاست و چرا ناحیه‌ای حساس است؟

قاعده‌ی جمجمه، بخشی از بدن است که در نگاه نخست پنهان، اما از نظر پزشکی بسیار حیاتی است. این ناحیه کف مغز را تشکیل می‌دهد و مرزی طبیعی میان مغز از بالا و ساختارهای حیاتی بینی و حلق از پایین است.

در این ناحیه، مجموعه‌ای از عناصر حیاتی عبور می‌کنند:

• اعصاب بینایی و بویایی که اطلاعات حسی حیاتی را منتقل می‌کنند.
• شریان‌های مغزی (مانند شریان کاروتید داخلی) که خون‌رسانی مغز را تأمین می‌نمایند.
• غده هیپوفیز که در مرکز قاعده جمجمه قرار دارد و وظیفه‌ی تنظیم ترشح بسیاری از هورمون‌های بدن را بر عهده دارد.

به همین دلیل، کوچک‌ترین توده در این ناحیه می‌تواند علائمی چون کاهش بینایی، اختلال در تعادل هورمونی، سردردهای مزمن و افت عملکرد مغزی ایجاد کند.

به همین خاطر است که جراحی در این ناحیه، پیش از تولد روش‌های آندوسکوپیک، یکی از پیچیده‌ترین و پرریسک‌ترین مداخلات جراحی محسوب می‌شد.

اطلاعات بیشتر درباره تومورهای مغزی

انواع نواحی درگیر در جراحی آندوسکوپیک قاعده جمجمه

۱. مسیر ترانس‌اسفنوئیدال (Transsphenoidal Route)

رایج‌ترین مسیر در جراحی آندوسکوپیک است. جراح از طریق سوراخ‌های طبیعی بینی و عبور از سینوس اسفنوئید به ناحیه هیپوفیز دسترسی پیدا می‌کند. این روش به‌ویژه برای درمان آدنوم‌های هیپوفیز و تومورهای ناحیه مرکزی قاعده جمجمه کاربرد دارد.

۲. مسیر ترانزتوبروکولوم و پلانوم اسفنوئیدال (Transtuberculum / Planum Route)

در این مسیر، دسترسی کمی جلوتر از هیپوفیز ایجاد می‌شود تا بتوان تومورهای ناحیه قاعده قدامی جمجمه یا تومورهای در حال رشد به سمت بالا را برداشت. این روش در درمان مننژیوماهای قاعده قدامی و تومورهای درگیر ناحیه‌ی اعصاب بینایی کاربرد دارد.

۳. مسیر ترانزکلویید (Transclival Route)

برای تومورهای عمقی‌تر و نواحی قاعده خلفی جمجمه (Posterior Cranial Base) به‌کار می‌رود. در این نوع عمل، جراح به کمک آندوسکوپ‌های زاویه‌دار از بین ساختارهای استخوانی قاعده عبور می‌کند تا به تومورهای ساقه مغز یا قاعده فوقانی نخاع گردنی دسترسی یابد.

هر یک از این مسیرها نیازمند برنامه‌ریزی دقیق تصویربرداری با MRI و CT Scan سه‌بعدی و تسلط کامل بر آناتومی قاعده جمجمه است؛ چراکه انحراف چند میلی‌متری می‌تواند به آسیب‌های جدی منجر شود.

تومورهایی که با جراحی آندوسکوپیک قاعده جمجمه درمان می‌شوند

جراحی آندوسکوپیک قاعده جمجمه روشی نوین و کم‌تهاجمی است که امکان درمان تومورهای عمقی و حیاتی ناحیه کف جمجمه را بدون نیاز به باز کردن جمجمه فراهم می‌کند. این روش از مسیر طبیعی بینی و سینوس‌ها انجام شده و به‌کمک آندوسکوپ‌های HD با زاویه دید وسیع، جراح می‌تواند ضایعه را با دقت بالا و بدون آسیب به ساختارهای اطراف مغز، اعصاب بینایی یا شریان‌های مغزی خارج نماید.

در ادامه، مهم‌ترین گروه‌های تومورهای قابل درمان با این تکنیک معرفی شده‌اند:

۱. تومورهای هیپوفیز (Pituitary Adenomas)

رایج‌ترین ضایعات قابل درمان با آندوسکوپ هستند. شامل:

• پرولاکتینوما (Prolactinoma): باعث ترشح بیش‌ازحد پرولاکتین و اختلالات جنسی/قاعدگی.
• کرانیوفارنژیوما (Craniopharyngioma): تومور پیچیده با رشد نزدیک به کیاسم بینایی و هیپوتالاموس.

در بیشتر موارد، این تومورها خوش‌خیم ولی فشاری هستند و با آندوسکوپی از مسیر بینی به‌صورت کامل خارج می‌شوند.

۲. مننژیوم‌های قاعده جمجمه (Skull Base Meningiomas)

تومورهای پرده‌های مغزی که در عمق جمجمه رشد می‌کنند، به‌ویژه در بخش‌های:

• Plenum sphenoidale
• Tuberculum sellae
• Clivus

جراحی آندوسکوپیک در این موارد باعث کاهش خون‌ریزی، حفظ عصب بینایی و کاهش مدت بستری نسبت به روش‌های باز می‌شود.

۳. کوردوما و پاراگلایوما (Chordoma & Cranioparaganglioma)

تومورهای نادر اما چالش‌برانگیز که معمولاً در خط میانی قاعده جمجمه و نواحی پس‌سرب قرار دارند.

با کمک آندوسکوپ زاویه‌دار و ابزارهای میکروساکشن، می‌توان این ضایعات را با حداقل دسترسی و حفظ بافت سالم اطراف خارج کرد.

۴. کیست‌های کولویید و درموئید (Colloid & Dermoid Cysts)

کیست‌های خوش‌خیم اما بالقوه خطرناک که ممکن است مسیر جریان مایع مغزی نخاعی (CSF) را مسدود کنند و سبب فشار داخل جمجمه شوند.

تخلیه کامل این ضایعات با آندوسکوپ از راه بینی موجب رفع فشار و پیشگیری از تجمع مجدد مایع می‌گردد.

۵. تومورهای متاستاتیک محدود به کف جمجمه

در مرحله‌های اولیه که ضایعات از سایر اندام‌ها (مانند ریه یا کلیه) به کف جمجمه گسترش یافته‌اند اما هنوز موضعی هستند، روش آندوسکوپیک امکان برداشت و نمونه‌برداری دقیق را فراهم می‌سازد و بیمار نیاز به جراحی باز پرریسک ندارد.

فناوری آندوسکوپی تحولی اساسی در جراحی‌های ناحیه قاعده جمجمه ایجاد کرده است؛ روشی با دید وسیع، تهاجم حداقل، و عوارض درمانی بسیار کمتر از گذشته. این تکنیک به‌ویژه در دست فلوشیپ‌های جراحی قاعده جمجمه مانند دکتر سعید اورعی یزدانی، نرخ موفقیت درمان را به بیش از ۸۰ درصد رسانده است.

 

 

معیار انتخاب بیمار برای جراحی آندوسکوپیک

انتخاب بیمار برای این روش، بر اساس ارزیابی دقیق آناتومیکی با تصویربرداری MRI و CT و همچنین نظر تیم چندتخصصی انجام می‌شود. معیارهای اصلی عبارت‌اند از:

• محل تومور: بهترین نتایج در تومورهای خط میانی قاعده جمجمه (ناحیه نازوفارنکس تا هیپوفیز) به دست می‌آید.
• اندازه تومور: تومورهای کوچک تا متوسط (کمتر از ۳ سانتی‌متر) بیشترین پاسخ را به این روش می‌دهند.
• عدم گسترش جانبی بیش از حد: اگر تومور به سینوس کاورنوس یا شریان کاروتید درگیر شده باشد، ممکن است نیاز به ترکیب روش آندوسکوپیک و میکروسکوپیک وجود داشته باشد.

این فاکتورها تعیین می‌کنند که آیا بیمار کاندیدای مناسب برای این جراحی کم‌تهاجمی هست یا باید از سایر روش‌های درمانی (مانند پرتودرمانی دقیق) استفاده شود.

مراحل دقیق جراحی آندوسکوپیک قاعده جمجمه (شرح تخصصی گام‌به‌گام)

جراحی آندوسکوپیک قاعده جمجمه از پیشرفته‌ترین روش‌های درمان ضایعات عمقی مغز و هیپوفیز است که با حداقل تهاجم و از مسیر طبیعی بینی انجام می‌شود. این روش نیازمند آندوسکوپ HD زاویه‌دار، سیستم ناویگیشن عصبی بلادرنگ و تیم جراحی فلوشیپ قاعده جمجمه است. در ادامه، روند عمل به‌صورت مرحله‌ای توضیح داده شده است:

۱. آماده‌سازی بیمار و بیهوشی عمومی

پس از بیهوشی کامل توسط متخصص بیهوشی، بیمار در وضعیت خاصی روی تخت جراحی قرار می‌گیرد که محور بینی، سینوس اسفنوئید و قاعده جمجمه در یک راستا باشند. این موقعیت به جراح امکان دید مستقیم و طبیعی به ناحیه زیر مغز را می‌دهد. پیش از شروع، ناحیه بینی با محلول ضدعفونی و داروهای تنگ‌کننده عروقی آماده می‌شود تا خون‌ریزی به حداقل برسد.

۲. ورود آندوسکوپ از مسیر طبیعی بینی

جراح با هدایت آندوسکوپ باریک و زاویه‌دار وارد حفره بینی شده و از طریق سینوس اسفنوئید (Sphenoid Sinus) به بخش کف جمجمه و ناحیه سلای تورسیکا (Sella Turcica) دسترسی می‌یابد.

در این مرحله هیچ برش پوستی یا استخوانی خارجی انجام نمی‌شود؛ این ویژگی شاخص‌ترین مزیت آندوسکوپی نسبت به جراحی‌های باز کلاسیک محسوب می‌گردد.

۳. برداشت تومور تحت تصویربرداری ناویگیشن عصبی

با استفاده از ابزارهای میکروسکوپی دقیق (Microforceps, Microcurettes)، جراح تومور را به‌صورت مرحله‌ای خارج می‌کند. در حین عمل، موقعیت دقیق ضایعه با سیستم Neuronavigation و MRI بلادرنگ کنترل می‌شود تا از آسیب احتمالی به اعصاب بینایی و شریان‌های اصلی مغزی جلوگیری گردد.

در تومورهای هیپофیز، بخش سالم غده معمولاً حفظ می‌شود تا عملکرد هورمونی طبیعی بیمار مختل نشود.

۴. ترمیم نشت مایع مغزی (CSF Leak Repair)

در مواردی که به‌دلیل نزدیکی محل جراحی به پرده‌های مغزی، نشت مایع مغزی نخاعی (CSF) اتفاق بیفتد، جراح با استفاده از بافت طبیعی بیمار (فاشیا یا چربی) یا چسب‌های زیستی مخصوص، ناحیه نشت را ترمیم می‌کند. این مرحله حیاتی است زیرا مانع از بروز مننژیت یا عفونت‌های قاعده جمجمه خواهد شد.

۵. بازسازی کف جمجمه

در پایان، بخش کف جمجمه که دسترسی از آن صورت گرفته با پریکوست بیمار یا مواد مصنوعی زیست‌سازگار و مقاوم در برابر فشار داخل جمجمه بازسازی می‌شود. ماده مورد استفاده معمولاً به‌صورت Flap در جای خود ثابت شده و طی چند هفته با بافت اطراف جوش می‌خورد.

در برخی موارد، برای تثبیت نهایی از فیبرین گلو (Fibrin Glue) یا صفحات نازک سیلیکونی استفاده می‌شود.

جراحی آندوسکوپیک قاعده جمجمه ترکیبی از فناوری پیشرفته و مهارت انسانی است. با اجرای این مراحل دقیق، جراح می‌تواند تومورهای عمیق و خطرناک مانند آدنوم هیپوفیز، مننژیوم یا کوردوما را با حداقل آسیب عصبی و ظاهری درمان کند. نرخ موفقیت این روش در مراکز تخصصی کشور، از جمله زیر نظر دکتر سعید اورعی یزدانی (فلوشیپ جراحی قاعده جمجمه)، بیش از ۸۰٪ گزارش شده است.

تفاوت جراحی آندوسکوپیک با جراحی باز مغز

 

ویژگی	جراحی آندوسکوپیک	جراحی باز مغز
برش جراحی	بدون برش پوستی، از راه بینی	برش وسیع جمجمه
مدت بستری	کوتاه‌تر (۲ تا ۳ روز)	طولانی‌تر (۵ تا ۱۰ روز)
میزان درد و عوارض	بسیار کمتر	بیشتر
بازگشت به فعالیت روزمره	سریع‌تر، در کمتر از دو هفته	معمولاً چندین هفته

 

نتیجه آن‌که، در صورت انتخاب بیمار مناسب، جراحی آندوسکوپیک قاعده جمجمه نه‌تنها از نظر زیبایی و راحتی بیمار، بلکه از نظر دقت درمانی و ایمنی عصبی نیز بر روش‌های قدیمی برتری آشکار دارد.

خطرات، محدودیت‌ها و مراقبت‌های پس از عمل

با وجود پیشرفت‌های چشمگیر تکنولوژی و افزایش ایمنی در جراحی‌های آندوسکوپیک، آگاهی از خطرات و مراقبت‌های پس از عمل برای بیماران اهمیت زیادی دارد. خوشبختانه، در دستان جراحان باتجربه‌ای مانند دکتر سعید اورعی یزدانی، احتمال بروز عوارض بسیار پایین بوده و در اغلب موارد، برداشت تومور به‌صورت کامل و بدون آسیب به ساختارهای حیاتی انجام می‌شود.

مهم‌ترین خطرات احتمالی (نسبت وقوع: زیر ۵٪ در مراکز تخصصی)

• نشت مایع مغزی (CSF leak): در برخی بیماران ممکن است مقدار کمی مایع مغزی‌نخاعی از محل جراحی نشت کند که معمولاً در همان عمل یا با ترمیم ساده رفع می‌شود.
• عفونت سینوس یا کاهش موقت بویایی: به‌دلیل عبور از مسیر بینی، احتمال التهاب یا عفونت موقتی در سینوس‌ها وجود دارد. این موارد با درمان دارویی به‌سرعت کنترل می‌شوند.
• احتمال خونریزی محدود: به‌ویژه در تومورهای پرعروق یا بیماران مصرف‌کننده داروهای ضدانعقاد، ولی کنترل آن در اتاق عمل با استفاده از ابزارهای دقیق امکان‌پذیر است.

محدودیت‌ها و الزامات مراقبتی پس از جراحی

• پرهیز کامل از فین کردن، خم شدن یا بلند کردن اجسام سنگین تا زمان ترمیم کامل مسیر جراحی (حدود ۳ تا ۴ هفته).
• استفاده منظم از محلول‌های شست‌وشو و اسپری‌های بینی برای جلوگیری از تجمع ترشحات.
• پیگیری مداوم آزمایش‌های هورمونی (مانند ACTH، GH، TSH و پرولاکتین) برای اطمینان از عملکرد غده هیپوفیز.
• انجام MRI فالوآپ هر ۶ ماه در سال اول پس از جراحی برای بررسی وضعیت باقی‌مانده تومور و احتمال بازگشت آن.

به‌دلیل تجربه گسترده دکتر یزدانی در استفاده از تکنیک‌های بازسازی قاعده جمجمه (با استفاده از فلاپ نازال و چسب فیزیولوژیک)، میزان نشت CSF در بیماران ایشان به کمتر از ۳٪ رسیده است؛ معیاری که مطابق با استاندارد مراکز پیشرفته اروپا و آمریکا است.

تجربه واقعی بیماران و نتایج درمان

یکی از برجسته‌ترین جنبه‌های جراحی در مرکز دکتر سعید اورعی یزدانی، کیفیت انسانی تعامل با بیمار و رویکرد آرامش‌بخش پیش از عمل است. بیماران در جلسات پیش‌عمل با توضیحات شفاف در مورد مراحل جراحی و نتایج مورد انتظار آشنا می‌شوند—به‌طوری که اضطراب اولیه جای خود را به اطمینان و اعتماد می‌دهد.

در تجربه بالینی دکتر یزدانی، بیشتر بیماران مبتلا به تومورهای هیپوفیز یا مننژیوماهای قاعده جمجمه ظرف ۲ تا ۳ روز پس از جراحی مرخص شده و معمولاً پس از ۱۰ تا ۱۴ روز به فعالیت روزمره (حتی کار اداری سبک) بازمی‌گردند.

تعدادی از بیماران گزارش کرده‌اند که:

«باورکردنی نبود که بدون برش سر و تنها از راه بینی، چنین جراحی سنگینی انجام شود. من فردای عمل قادر به حرف زدن و غذا خوردن بودم و هیچ درد شدیدی احساس نکردم.»

این نمونه‌‌ها نشان می‌دهد که در جراحی‌های کم‌تهاجمی آندوسکوپیک، کیفیت زندگی پس از درمان بسیار بالاتر از روش‌های قدیمی است و بیماران ضمن حفظ ظاهری طبیعی، از عوارض کمتری رنج می‌برند.

در نتیجه، می‌توان گفت که تجربه‌ی بیماران و داده‌های بالینی هر دو مؤید این واقعیت‌اند که جراحی آندوسکوپیک قاعده جمجمه با هدایت متخصص مجرب، یکی از ایمن‌ترین و پیشرفته‌ترین روش‌های درمان تومورهای مغزی امروزی است.

جراحی آندوسکوپیک قاعده جمجمه، تلفیقی از فناوری دید مستقیم 4K/3D، ناوبری عصبی دقیق و مهارت انسانی است که نتیجه‌ای ایمن، کم‌تهاجمی و مؤثر به‌همراه دارد. اگر شما یا یکی از نزدیکانتان با تومورهای هیپوفیز یا ضایعات قاعده جمجمه روبه‌رو هستید، ارزیابی تخصصی به‌موقع می‌تواند مسیر درمان را کوتاه و مطمئن کند. برای دریافت برنامه درمانی شخصی‌سازی‌شده، همین امروز نوبت مشاوره با دکتر سعید اورعی یزدانی را رزرو کنید.

بیشتر بخوانید:

• مقاله «تومور هیپوفیز چیست؟ علائم، روش‌های تشخیص و جدیدترین جراحی آندوسکوپیک»

 

 

درباره دکتر سعید أورعی یزدانی

• رتبه اول بورد تخصصی جراحی مغز و اعصاب کشور (۱۳۹۵)
• فلوشیپ جراحی تومورهای مغزی و آندوسکوپی قاعده جمجمه
• انجام صدها جراحی آندوسکوپیک موفق مغز و نخاع
• تمرکز بر درمان تومورهای هیپوفیز، مننژیوم‌ها و ضایعات پیچیده قاعده جمجمه با حداقل برش و عارضه
• رویکرد مبتنی بر دقت علمی، آموزش پیش‌عمل و پیگیری بلندمدت پس از جراحی

 

سؤال‌های متداول (FAQ)

• آیا تومور هیپوفیز همیشه باید جراحی شود؟

  • خیر. درمان بسته به نوع تومور، اندازه، جایگیری و علائم بیمار متفاوت است. برخی آدنوم‌ها (مثلاً پرولاکتینوما) با داروهای آگونیست دوپامین به‌خوبی کنترل می‌شوند. در مواردی که فشار بر عصب بینایی، نشت CSF، اختلال شدید هورمونی یا رشد پیشرونده وجود دارد، جراحی آندوسکوپیک اندونازال توصیه می‌شود.

• خطر بازگشت تومور چقدر است؟

  • به نوع و الگوی رشد تومور وابسته است. در آدنوم‌های هیپوفیز غیرتهاجمی، پس از برداشت کامل، خطر عود معمولاً پایین است. در درگیری سینوس کاورنوس یا تومورهای پرعروق/تهاجمی، احتمال باقی‌مانده می‌تواند بالاتر باشد و نیاز به پایش MRI دوره‌ای و گاه رادیوتراپی تکمیلی وجود دارد.

• آیا پس از جراحی باید دارو مصرف شود؟

  • در بسیاری از بیماران، به‌ویژه آدنوم‌های ترشحی، تنظیم دارویی هورمون‌ها پس از عمل ضروری است. ممکن است به‌طور موقت نیاز به هیدروکورتیزون/لووتیروکسین یا درمان‌های هدفمند هورمونی باشد که بر اساس آزمایش‌های پس از عمل تنظیم می‌شود.

• چه مدت بعد از عمل می‌توان سرکار رفت؟

  • در جراحی آندوسکوپیک قاعده جمجمه، بیشتر بیماران طی ۱۰ تا ۱۴ روز قادر به بازگشت به فعالیت‌های سبک اداری هستند. فعالیت‌های سنگین و ورزش‌های پرفشار معمولاً پس از ۴ تا ۶ هفته مجاز می‌شوند.

• آیا این جراحی فقط در تهران انجام می‌شود یا در شهرهای دیگر نیز موجود است؟

  • این روش در مراکز فوق‌تخصصی سراسر کشور در حال انجام است. با این حال، تمرکز تجربه و تجهیزات پیشرفته معمولاً در مراکز مرجع بیش‌تر است. دکتر سعید اورعی یزدانی با تکیه بر فلوشیپ آندوسکوپی قاعده جمجمه و تجهیزات ناوبری عصبی، خدمات را در سطح استاندارد بین‌المللی ارائه می‌دهند.

 

آیا هنگام راه رفتن مسافتی کوتاه، احساس گزگز یا سنگینی در پاها پیدا می‌کنید که فقط با نشستن تسکین می‌یابد؟ اگر پاسخ مثبت است، احتمال زیادی وجود دارد که با تنگی کانال نخاعی (Spinal Canal Stenosis) روبه‌رو باشید؛ یکی از شایع‌ترین علل کمردرد در سنین بالاتر.

مطالعات نشان می‌دهد که بیش از ۳۰٪ از افراد بالای ۶۰ سال درجاتی از تنگی کانال نخاعی را تجربه می‌کنند، اما بسیاری از آن‌ها از علت دقیق درد خود بی‌اطلاع‌اند. این بیماری به‌تدریج پیشرفت کرده و اگر در مراحل اولیه شناسایی نشود، می‌تواند به آسیب دائمی عصب یا ضعف حرکتی منجر شود. آگاهی از نشانه‌ها و مراجعه زودهنگام به جراح ستون فقرات، کلید پیشگیری از این اتفاق است.

آناتومی ستون فقرات و نقش کانال نخاعی

ستون فقرات، یکی از پیچیده‌ترین سازه‌های بدن است که ضمن تأمین پایداری و حرکت، وظیفه حفاظت از طناب نخاعی (Spinal Cord) را بر عهده دارد. این ساختار از چند بخش اصلی تشکیل شده است:

• مهره‌ها (Vertebrae): قطعات استخوانی متوالی که مانند آجرهای محافظ عمل می‌کنند.
• دیسک‌های بین‌مهره‌ای: لایه‌های غضروفی قابل ارتجاع که فشار را جذب و از سایش مهره‌ها جلوگیری می‌کنند.
• رباط‌ها و مفاصل: ثبات و هماهنگی حرکات ستون فقرات را حفظ می‌کنند.

در مرکز این مجموعه، کانال نخاعی (Spinal Canal) قرار دارد — مجرایی حیاتی که نخاع و ریشه‌های عصبی از آن عبور می‌کنند. هر عاملی که باعث کاهش قطر این کانال شود، می‌تواند به اعصاب فشار وارد کرده و علائمی مانند درد، گزگز، بی‌حسی یا ضعف عضلات ایجاد کند.

بخش‌های درگیر در تنگی کانال نخاعی

۱. تنگی گردنی (Cervical Stenosis)

در ناحیه گردن رخ می‌دهد و بر اعصاب دست‌ها و حتی توانایی راه رفتن تأثیر می‌گذارد. این نوع نیازمند تشخیص سریع است، زیرا ممکن است باعث میلوپاتی گردنی (Cervical Myelopathy) شود — یکی از علل شایع بی‌تعادلی و ضعف اندام‌ها در سالمندان.

۲. تنگی کمری (Lumbar Stenosis)

شایع‌ترین نوع تنگی است و معمولاً در اثر آرتروز مفاصل، برجستگی دیسک یا ضخیم شدن رباط زرد ایجاد می‌شود. علامت شاخص آن، درد و گزگز پاها هنگام ایستادن یا راه رفتن طولانی (معروف به لنگش عصبی) است که با نشستن بهبود می‌یابد.

۳. تنگی قفسه‌ای (Thoracic Stenosis)

در ناحیه‌ی سینه‌ای ستون فقرات اتفاق می‌افتد و نسبتاً نادر است، اما می‌تواند باعث دردهای تیرکشنده بین‌دنده‌ای و ضعف پاها شود.

تنگی کانال نخاعی چیست؟ (تعریف و ماهیت بیماری)

تنگی کانال نخاعی (Spinal Canal Stenosis) به معنای کاهش فضای عبور طناب نخاعی و ریشه‌های عصبی در ستون فقرات است. این کاهش فضا باعث فشار تدریجی بر اعصاب شده و بسته به ناحیه درگیر، علائم مختلفی در پاها، دست‌ها یا حتی کنترل حرکات بدن ایجاد می‌کند.

از نظر علت، این بیماری به دو نوع تقسیم می‌شود:

• تنگی مادرزادی: به‌دلیل ساختار استخوانی تنگ‌تر از حد طبیعی از زمان تولد.
• تنگی اکتسابی: شایع‌ترین نوع که به‌دلیل تغییرات فرسایشی ناشی از افزایش سن، آرتروز، بیرون‌زدگی دیسک یا ضخیم شدن رباط‌های اطراف نخاع رخ می‌دهد.

انواع تنگی کانال نخاعی از نظر محل درگیری

• تنگی مرکزی (Central Stenosis): باریک شدن مجرای اصلی حاوی طناب نخاعی.
• تنگی سوراخ بین‌مهره‌ای (Lateral یا Foraminal): فشردگی اعصاب در محل خروج از ستون فقرات، معمولاً علت درد تیرکشنده (سیاتیک).
• تنگی ترکیبی: هم‌زمانی دو نوع بالا که اغلب در بیماران مسن دیده می‌شود.

علائم تنگی کانال نخاعی

تظاهرات بالینی تنگی کانال تا حد زیادی به محل فشردگی اعصاب بستگی دارد، اما علائم معمولاً به‌صورت تدریجی و پیش‌رونده بروز می‌کنند.

الف) علائم شایع در ناحیه کمری (Lumbar Stenosis)

• درد مزمن کمر که به پشت ران یا ساق پا تیر می‌کشد (مشابه درد سیاتیک).
• بی‌حسی یا گزگز اندام تحتانی، که معمولاً با راه رفتن تشدید می‌شود.
• احساس خستگی، ضعف یا سنگینی پاها در هنگام ایستادن یا پیاده‌روی — علامت کلاسیک لنگش عصبی (Neurogenic Claudication).
• بهبود درد با نشستن یا خم شدن به جلو، زیرا این حالت فضای کانال را موقتاً بازتر می‌کند.
• در موارد شدید، اختلال در کنترل ادرار یا مدفوع که نشانه اورژانس پزشکی است.

ب) علائم تنگی گردنی (Cervical Stenosis)

• درد یا سفتی گردن که ممکن است به شانه‌ها یا بازوها گسترش یابد.
• گزگز یا ضعف در بازوها و دست‌ها به‌دلیل درگیری اعصاب گردنی.
• اختلال در تعادل و ناپایداری هنگام راه رفتن، در اثر تحت فشار قرار گرفتن طناب نخاعی در ناحیه گردن.
• در مراحل پیشرفته، ممکن است دست‌خط، مهارت ظریف یا قدرت انگشتان نیز کاهش یابد.

علل و عوامل خطر تنگی کانال نخاعی

تنگی کانال نخاعی معمولاً پیامد ترکیبی از تغییرات فرسایشی و ساختاری ستون فقرات است که طی سال‌ها به‌صورت تدریجی ایجاد می‌شود. اصلی‌ترین عوامل مؤثر عبارت‌اند از:

 

• تغییرات دژنراتیو (فرسایشی): شایع‌ترین علت در سنین بالا؛ شامل کاهش ارتفاع دیسک بین‌مهره‌ای و ضخیم شدن مفاصل فاست که منجر به باریک شدن فضا برای اعصاب می‌شود.
• لغزش مهره (Spondylolisthesis): جابه‌جایی یک مهره نسبت به مهره زیرین باعث کاهش قطر کانال و فشار بر ریشه‌های عصبی می‌گردد.
• ضخیم شدن رباط زرد (Ligamentum Flavum Hypertrophy): این رباط خاصیت ارتجاعی خود را از دست داده و با گذر زمان سفت و حجیم می‌شود، در نتیجه فضای کانال را تنگ‌تر می‌کند.
• دیسک فتق‌یافته یا بیرون‌زده (Herniated Disc): بیرون‌زدگی بخش ژلاتینی دیسک به سمت کانال نخاعی می‌تواند مستقیماً بر اعصاب فشار وارد کند.
• آرتروز مفاصل فاست (Facet Arthropathy): التهاب و رشد استخوان‌های اضافی (Osteophyte) در مفاصل کوچک پشت مهره‌ها عامل شایع تنگی اکتسابی است.
• آسیب‌ها یا تومورهای نخاعی: شکستگی‌ها، زخم‌های اسکار پس از جراحی یا توده‌های فشاری نیز می‌توانند قطر کانال را کاهش دهند.
• زمینه مادرزادی یا ژنتیکی: در برخی افراد کانال نخاعی به‌صورت طبیعی باریک‌تر است و علائم در سنین پایین‌تر بروز می‌کند.

روش‌های تشخیص تنگی کانال نخاعی

تشخیص دقیق نیاز به ارزیابی بالینی، تصویربرداری پیشرفته و تست‌های الکترونیکی دارد تا علت اصلی فشار بر اعصاب شناسایی شود.

۱. معاینه فیزیکی و نورولوژیک (Clinical & Neurologic Exam)

پزشک از طریق بررسی:

• قدرت عضلانی اندام‌ها،
• رفلکس‌های تاندونی (مثلاً زانو یا آشیل)
• احساس لمس، درد و لرزش در پاها یا دست‌ها،

می‌تواند ناحیه احتمالی تنگی را مشخص کند. تست‌های ساده‌ای مانند راه رفتن روی پاشنه یا پنجه و مشاهده تغییر در تعادل نیز انجام می‌شود.

۲. تست‌های تصویربرداری

• MRI ستون فقرات: دقیق‌ترین روش تشخیص است و به‌صورت غیرتهاجمی ساختار طناب نخاعی، اعصاب و وضعیت دیسک‌ها را نشان می‌دهد.
• CT‑Scan یا Myelogram: در مواردی که MRI ممکن نباشد (مانند وجود فلز در بدن)، برای بررسی ساختار استخوانی و محل دقیق فشردگی استفاده می‌شود.
• X‑Ray ساده یا دینامیک (ایستاده، خم و راست): جهت مشاهده‌ی انحراف یا لغزش مهره‌ها (Spondylolisthesis) و وضعیت کلی انحنای ستون فقرات.

۳. تست‌های الکترودیاگنوستیک (EMG / NCV)

با کمک این تست‌ها می‌توان:

• عملکرد اعصاب حرکتی و حسی را بررسی کرد،
• شدت آسیب عصبی را سنجید،
• و در موارد مشکوک، تنگی کانال نخاعی را از دیسک کمر یا نوروپاتی محیطی افتراق داد.

 

درمان بدون جراحی (روش‌های محافظه‌کارانه)

هدف از درمان‌های غیرجراحی، کنترل درد، کاهش التهاب و جلوگیری از پیشرفت تنگی کانال نخاعی است. این روش‌ها معمولاً در مراحل اولیه یا خفیف بیماری مؤثرند و به بیمار کمک می‌کنند تا بدون نیاز به جراحی، کیفیت زندگی خود را حفظ کند.

۱. فیزیوتراپی تخصصی

برنامه تمرینی زیر نظر فیزیوتراپیست ستون فقرات طراحی می‌شود و شامل:

• تمرینات خم‌کننده ستون فقرات برای افزایش فضای کانال و کاهش فشار بر اعصاب.
• کاهش قوس کمری (Lordosis Correction) جهت کاهش فشار مکانیکی.
• تقویت عضلات مرکزی بدن (Core Strengthening): عضلات شکم و پشت نقش حمایتی برای ستون فقرات دارند و از پیشرفت تنگی جلوگیری می‌کنند.

۲. دارودرمانی

 

• داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی (NSAIDs): مانند ناپروکسن و ایبوپروفن برای کاهش التهاب.
• شل‌کننده‌های عضلانی: جهت رفع اسپاسم‌های عضلانی همراه.
• داروهای ضدنورالژی (مانند گاباپنتین و پره‌گابالین): برای کنترل دردهای عصبی ناشی از فشار روی اعصاب.

۳. تزریق اپیدورال یا بلاک عصبی

در مواردی که درد شدید است و به دارو پاسخ نمی‌دهد، تزریق داروهای استروئیدی یا بی‌حسی موضعی در فضای اپیدورال توسط جراح مغز و اعصاب انجام می‌شود. این روش باعث:

• کاهش التهاب عصبی و ادم اطراف ریشه‌ها،
• تسکین درد به‌صورت موقت (چند هفته تا چند ماه)

می‌شود و معمولاً در کنار فیزیوتراپی انجام می‌گیرد.

 

۴. تغییر سبک زندگی

• کاهش وزن اضافه برای کاهش فشار بر ستون فقرات.
• پرهیز از ایستادن یا راه رفتن طولانی‌مدت.
• استفاده از عصا یا کمربند طبی در صورت نیاز به حمایت بیشتر.

نکته مهم: در مراحل پیشرفته یا زمانی که فشردگی اعصاب باعث ضعف یا بی‌اختیاری ادرار شود، درمان‌های غیرجراحی کافی نیستند و نیاز به آزادسازی جراحی (Decompression) وجود دارد.

درمان جراحی تنگی کانال نخاعی

هنگامی که درمان‌های محافظه‌کارانه طی چند ماه مؤثر نباشند یا اعصاب تحت فشار شدید قرار گیرند، جراحی تنها راه بازگرداندن عملکرد عصبی و برطرف کردن درد خواهد بود.

الف) لامینکتومی (Laminectomy) – روش کلاسیک

• در این روش، قسمتی از تیغه استخوانی پشت مهره (لامینا) برداشته می‌شود تا فضای داخل کانال بازتر گردد.
• در مواردی که تنگی همراه با بی‌ثباتی مهره‌ها باشد، جراح ممکن است عمل را با فیوژن (جوش دادن مهره‌ها با پیچ و پلاک) ترکیب کند.
• این روش مؤثر است ولی با برش بزرگ‌تر و دوره نقاهت طولانی‌تری نسبت به جراحی‌های کم‌تهاجمی همراه است.

ب) جراحی آندوسکوپیک و میکروسکوپیک ستون فقرات – روش نوین و کم‌تهاجمی

امروزه یکی از پیشرفته‌ترین روش‌های جراحی ستون فقرات، استفاده از آندوسکوپ و میکروسکوپ جراحی است که دقت بسیار بالا و حداقل آسیب بافتی را فراهم می‌کند. ویژگی‌های این روش:

• انجام با برش‌های میلی‌متری و حداقل تهاجم به عضلات اطراف.
• دید وسیع و دقیق با آندوسکوپ HD یا 3D، مشابه تکنولوژی جراحی قاعده جمجمه.
• کاهش چشم‌گیر خونریزی، درد پس از عمل و مدت بستری (معمولاً کمتر از ۲ تا ۳ روز).
• بازگشت سریع‌تر بیمار به کار و فعالیت روزانه.

تجربه جراح عامل کلیدی موفقیت است.

دکتر سعید اورعی یزدانی، فلوشیپ آندوسکوپی قاعده جمجمه و ستون فقرات و رتبه نخست بورد تخصصی جراحی مغز و اعصاب در ایران، از پیشگامان این روش‌های کم‌تهاجمی محسوب می‌شود. ایشان با سال‌ها تجربه موفق در جراحی‌های آندوسکوپیک، توانسته‌اند درصد بالایی از بیماران را بدون نیاز به جراحی باز، درمان کنند.

نتیجه درمان و پیش‌آگهی

در صورت انجام جراحی موفق (چه به روش کلاسیک لامینکتومی و چه آندوسکوپیک کم‌تهاجمی)، بیش از ۸۰ تا ۹۰ درصد بیماران بهبود قابل‌توجهی در درد و عملکرد حرکتی خود تجربه می‌کنند. در بسیاری از بیماران، علائم سیاتیک‌طور و لنگش عصبی کاملاً برطرف می‌شود و توانایی راه رفتن طولانی‌تر بازمی‌گردد.

اما برای دستیابی به نتایج پایدار، توان‌بخشی پس از جراحی نقش حیاتی دارد. بیمار باید تحت نظر فیزیوتراپیست، تمرینات اصلاح پوسچر، تقویت عضلات مرکزی (Core) و آموزش حرکات صحیح در فعالیت‌های روزمره را انجام دهد تا از بازگشت درد یا آسیب مجدد به ستون فقرات جلوگیری شود. رعایت اصول سبک زندگی سالم، کنترل وزن و پرهیز از نشستن یا ایستادن طولانی، ضامن تداوم بهبودی است.

تفاوت تنگی کانال نخاعی با دیسک کمر

یکی از پرسش‌های رایج بیماران این است که «تنگی کانال نخاعی با دیسک کمر چه فرقی دارد؟» درحالی‌که علائم دو بیماری ممکن است مشابه باشند (مانند درد پا و بی‌حسی)، ماهیت آن‌ها کاملاً متفاوت است:

مورد مقایسه	تنگی کانال نخاعی (Spinal Stenosis)	دیسک کمر (Herniated Disc)
ماهیت بیماری	باریک شدن فضای عبور اعصاب در ستون فقرات	بیرون‌زدگی و فشار هسته دیسک بر ریشه عصبی
عامل اصلی	تغییرات فرسایشی، آرتروز، ضخیم شدن رباط‌ها	پارگی یا جابه‌جایی دیسک بین مهره‌ای
محل درگیری	معمولاً در نواحی L4–L5 یا L3–L4	در هر سطح ممکن است رخ دهد (اغلب L4–L5 یا L5–S1)
نوع درد	درد تدریجی هنگام راه رفتن، تسکین با نشستن	درد ناگهانی و تیرکشنده به پا
درمان اولیه	فیزیوتراپی، دارودرمانی، تزریق اپیدورال	دارو، استراحت، در برخی موارد جراحی دیسک
روش جراحی در موارد شدید	دکمپرشن عصبی (لامینکتومی یا آندوسکوپی)	برداشت بخش بیرون‌زده دیسک (دیسککتومی)

 

 

به این ترتیب، هر دو می‌توانند باعث درد، گزگز و ضعف در پا شوند، اما با تشخیص دقیق در MRI نوع بیماری و مسیر درمان متفاوت خواهد بود.

درباره دکتر سعید اورعی یزدانی

• رتبه اول بورد تخصصی جراحی مغز و اعصاب کشور (۱۳۹۵)
• فلوشیپ جراحی آندوسکوپی تومورهای مغزی و ستون فقرات (قاعده جمجمه)
• انجام صدها عمل موفق تنگی کانال نخاعی با روش‌های کم‌تهاجمی
• رویکرد درمانی: تشخیص دقیق مبتنی بر MRI و تست‌های عصبی، انتخاب هوشمندانه بین درمان بدون جراحی و جراحی، و پیگیری منظم بیماران تا بازگشت کامل عملکرد

 

پرسش‌های متداول (FAQ)

۱. آیا تنگی کانال نخاعی با دارو درمان می‌شود یا حتماً باید جراحی کرد؟

در مراحل خفیف، درمان بدون جراحی شامل داروهای ضدالتهاب، فیزیوتراپی تخصصی و تزریق اپیدورال معمولاً مؤثر است. اما در موارد پیشرفته یا بروز ضعف عضلانی و بی‌اختیاری ادرار، انجام جراحی آزادسازی کانال ضروری است.

۲. تفاوت جراحی باز با آندوسکوپی چیست؟

در جراحی باز (لامینکتومی)، برش بزرگ‌تری روی عضلات ایجاد شده و بخشی از استخوان برداشته می‌شود.

اما در جراحی آندوسکوپیک ستون فقرات، برش‌های میلی‌متری و دید HD به جراح اجازه می‌دهد با کمترین آسیب بافتی، اعصاب را آزاد کند. نتیجه: بهبودی سریع‌تر، درد کمتر و بستری کوتاه‌تر.

۳. چه مدت بعد از جراحی می‌توان راه رفت؟

در جراحی آندوسکوپیک، بیمار معمولاً همان روز یا روز بعد از عمل قادر به راه رفتن است. در روش‌های کلاسیک، ممکن است ۲ تا ۳ روز زمان لازم باشد تا بیمار با کمک فیزیوتراپی شروع به حرکت کند.

۴. آیا احتمال برگشت بیماری وجود دارد؟

در صورت اصلاح پوسچر، تقویت عضلات و کنترل وزن، احتمال عود بسیار کم است. اما در برخی بیماران با آرتروز پیشرفته یا آسیب‌های چندسطحی، ممکن است در آینده در سطح دیگری از ستون فقرات تنگی ایجاد شود که نیاز به پیگیری دارد.

۵. هزینه جراحی تنگی کانال نخاعی چقدر است؟

هزینه بسته به نوع روش (آندوسکوپیک یا باز)، مرکز جراحی و نوع بیمه متفاوت است. در ایران، جراحی آندوسکوپیک ستون فقرات به‌دلیل تجهیزات و فناوری پیشرفته، هزینه‌ی بالاتری دارد اما به‌دلیل دوره نقاهت کوتاه و نتایج عالی در مجموع مقرون‌به‌صرفه‌تر ارزیابی می‌شود.

• تنگی کانال نخاعی یک بیماری پیشرونده اما قابل‌کنترل است. تشخیص دقیق با MRI و معاینه عصبی، و شروع درمان مرحله‌ای از فیزیوتراپی تخصصی تا تزریق اپیدورال، احتمال نیاز به جراحی را کم می‌کند.
• در موارد مقاوم به درمان محافظه‌کارانه یا بروز نقص عصبی، جراحی کم‌تهاجمی آندوسکوپیک با برش‌های میلی‌متری، خونریزی کمتر، درد پس از عمل کمتر و بازگشت سریع‌تر به کار، بهترین و ایمن‌ترین گزینه محسوب می‌شود.
• CTA داخلی: برای آشنایی با جزئیات تکنیک آندوسکوپیک، تجهیزات ناوبری عصبی و مشاهده نمونه عمل‌ها، به مقاله «جراحی آندوسکوپیک قاعده جمجمه؛ روش نوین در درمان تومورهای مغزی و ستون فقرات» مراجعه کنید.

مقدمه 

وقتی در عکس رادیولوژی متوجه می‌شوید ستون فقراتتان منحنی است، اولین سؤال ذهنی معمولاً این است:

«آیا باید جراحی کنم یا می‌توانم بدون عمل، اصلاحش کنم؟»

اسکولیوز یا انحراف جانبی ستون فقرات یکی از اختلالات شایع ارتوپدی و نوروسرجری است که معمولاً در دوران رشد نوجوانی ظاهر می‌شود، اما در بزرگسالی هم می‌تواند بروز یا تشدید یابد. این بیماری اگر به‌موقع تشخیص داده شود، در بسیاری از موارد با فیزیوتراپی تخصصی و بریس (Brace) قابل کنترل است و نیازی به جراحی ندارد. اما در موارد شدید، بررسی توسط فوق‌تخصص جراحی ستون فقرات ضروری است تا از پیشرفت زاویه انحراف جلوگیری شود.

آشنایی با اسکولیوز (تعریف علمی و ساده)

اسکولیوز (Scoliosis) به معنای انحراف جانبی ستون فقرات همراه با چرخش مهره‌ها است؛ به‌طوری‌که انحنای ستون فقرات به‌جای خط مستقیم، به شکل C یا S دیده می‌شود.

انواع اسکولیوز بر اساس علت

• ایدیوپاتیک (Idiopathic): شایع‌ترین نوع؛ معمولاً در نوجوانان دختر دیده می‌شود و علت مشخصی ندارد.
• مادرزادی (Congenital): به‌دلیل اختلال در تشکیل مهره‌ها در دوران جنینی.
• نوروموسکولار (Neuromuscular): در اثر بیماری‌های عصبی–عضلانی نظیر فلج مغزی یا دیستروفی عضلانی.
• دژنراتیو یا بزرگسالان (Degenerative): ناشی از آرتروز، پوکی استخوان و فرسایش تدریجی مفاصل بین مهره‌ای در سنین بالا.

چگونه اسکولیوز در بدن بروز پیدا می‌کند؟

در حالت طبیعی، عضلات راست‌کننده ستون فقرات در دو طرف در تعادل‌اند و بدن در وضعیت صاف قرار دارد. اما در اسکولیوز، این تعادل عضلانی-استخوانی به هم می‌خورد؛ در نتیجه بدن برای حفظ توازن، انحنای جبرانی در بخش دیگر ستون فقرات ایجاد می‌کند. این خمیدگی‌ها می‌توانند باعث تغییر در فرم شانه، لگن یا قفسه سینه شوند و در صورت پیشرفت، روی سیستم تنفسی و عصبی نیز اثر بگذارند.

علائم و نشانه‌های قابل مشاهده اسکولیوز

اسکولیوز معمولاً به‌آرامی و بدون درد پیشرفت می‌کند، به همین دلیل بسیاری از بیماران تا زمان مشاهده تغییرات ظاهری یا گرفتن عکس رادیولوژی، از ابتلا به آن بی‌خبرند.

الف) علائم ظاهری:

• نابرابری شانه‌ها: یکی از شانه‌ها بالاتر از دیگری قرار می‌گیرد.
• برآمدگی یک‌طرفه ستون فقرات یا دنده‌ها: معمولاً در آزمون خم شدن به جلو (Adam’s Test) مشخص می‌شود.
• غیرقرینگی لگن: یک سمت لگن یا باسن برجسته‌تر است.
• اختلاف طول پاها: باعث تغییر فرم راه رفتن می‌شود.
• برجسته شدن کتف یک‌طرفه: به‌ویژه هنگام پوشیدن لباس تنگ یا ایستادن جلوی آینه جلب توجه می‌کند.

ب) علائم فیزیکی و عملکردی:

• احساس خستگی زودرس در ناحیه کمر یا شانه‌ها پس از مدت کوتاه نشستن یا ایستادن.
• درد مبهم یا مزمن در ناحیه میان‌کمر، شانه یا گردن.
• محدودیت حرکتی در خم‌ شدن یا چرخاندن تنه.
• در موارد شدیدتر، اختلال تنفسی به‌دلیل تغییر شکل قفسه سینه.

نکته: در مراحل اولیه اسکولیوز معمولاً دردی وجود ندارد و بیشتر از طریق بررسی فیزیکی، آزمایش‌های اسکلتی یا عکس رادیولوژی ستون فقرات (X-ray standing) تشخیص داده می‌شود.

علت و عوامل خطر بروز اسکولیوز

اسکولیوز ناشی از مجموعه‌ای از عوامل ژنتیکی، رشدی و ساختاری است و در اغلب موارد علت دقیق مشخصی ندارد؛ اما برخی ریسک‌فاکتورها احتمال بروز آن را افزایش می‌دهند:

• سابقه خانوادگی: شیوع بیشتر در خانواده‌هایی که یکی از والدین یا خواهر‌وبرادر مبتلا بوده‌اند.
• رشد سریع در دوران بلوغ (۱۰ تا ۱۵ سالگی): به‌ویژه در دختران به‌ علت کشیده شدن سریع مهره‌ها و عضلات.
• اختلاف طول پاها: باعث ایجاد انحنای جبرانی در ستون فقرات می‌شود.
• بیماری‌های عصبی–عضلانی: مانند فلج مغزی (CP) یا دیستروفی عضلانی.
• تغییرات دژنراتیو در سن بالا: آرتروز مفاصل بین‌مهره‌ای و ضعف عضلات در بزرگسالان می‌تواند موجب اسکولیوز دژنراتیو شود.

یادآوری مهم: برخلاف باور عمومی، نحوه نشستن، کیف سنگین مدرسه یا خوابیدن نامناسب باعث ایجاد اسکولیوز نمی‌شود، بلکه ممکن است فقط درد عضلانی موقت ایجاد کند.

روش‌های تشخیص اسکولیوز

تشخیص دقیق اسکولیوز بر پایه معاینه فیزیکی سیستماتیک، تصویربرداری استاندارد و اندازه‌گیری علمی زاویه انحراف است. این مرحله تعیین‌کننده‌ی نوع درمان و پیش‌بینی آینده بیماری محسوب می‌شود.

۱. معاینه فیزیکی (تست آدامز – Adam’s Forward Bend Test)

در این تست، بیمار در وضعیت ایستاده و سپس خم شدن به جلو (تست آدامز) قرار می‌گیرد. پزشک از پشت بدن را مشاهده می‌کند تا هرگونه غیرقرینگی در شانه‌ها، دنده‌ها یا باسن مشخص شود.

در صورت وجود برآمدگی یا چرخش قفسه سینه در یک سمت، احتمال اسکولیوز بالاست. پزشک همچنین آزمایش‌ چرخش تنه با اسکولیمتر (Scoliometer) را برای تخمین اولیه زاویه انجام می‌دهد.

۲. تصویربرداری تخصصی

• رادیوگرافی ایستاده تمام‌قد (Full Spine X‑Ray): مهم‌ترین روش برای تعیین زاویه Cobb و ابزار اصلی در پیگیری روند انحراف طی زمان است.
• MRI ستون فقرات: برای بررسی وجود فشار روی نخاع، شناسایی علل زیرسطحی مانند تومور، ناهنجاری مادرزادی یا چسبندگی طناب نخاعی ضروری است.
• CT Scan: در بیماران کاندید جراحی یا اسکولیوز مادرزادی جهت بررسی دقیق ساختار استخوانی مهره‌ها استفاده می‌شود.

دقت اندازه‌گیری انحراف ستون فقرات در تصاویر ایستاده، نقش حیاتی در تصمیم‌گیری درمان دارد.

نحوه اندازه‌گیری شدت انحراف (زاویه Cobb و محدوده درمانی)

زاویه Cobb شاخص استاندارد برای سنجش شدت اسکولیوز است. این زاویه بر اساس دو مهره انتهایی انحنای ستون فقرات اندازه‌گیری می‌شود. تصمیم درمانی بر مبنای مقدار آن به شکل زیر است:

انحراف (درجه)	رویکرد درمانی اصلی	نکات بالینی و پیگیری
۰ تا ۲۰ درجه	پایش منظم و فیزیوتراپی تخصصی	تصویربرداری هر ۶ تا ۱۲ ماه برای ارزیابی پیشرفت؛ تمرکز بر تمرینات اصلاحی شرات (Schroth).
۲۰ تا ۴۰ درجه	استفاده از بریس اصلاحی مانند TLSO یا Boston Brace	مناسب برای نوجوانان در حال رشد؛ باید روزانه بین ۱۸ تا ۲۲ ساعت بسته شود تا از پیشرفت انحنا جلوگیری شود.
بیش از ۴۰ تا ۵۰ درجه	ارزیابی برای جراحی اصلاحی ستون فقرات	خطر تغییر شکل دنده و محدودیت تنفسی؛ نیاز به بررسی توسط جراح تخصصی ستون فقرات و برنامه‌ریزی دقیق بر اساس سن و انعطاف‌پذیری ستون.

در اسکولیوز بالغین، شدت درد و سرعت پیشرفت معیار تصمیم‌گیری اصلی است نه فقط میزان زاویه.

 

درمان‌های غیرجراحی (محافظه‌کارانه)

درمان‌های غیرجراحی هدفشان کنترل پیشرفت، اصلاح وضعیت بدن و کاهش درد است. این روش‌ها مخصوص بیماران با انحراف خفیف تا متوسط هستند.

الف) فیزیوتراپی تخصصی

تمرینات اصلاحی با روش‌های Schroth، SEAS و BSPTS شامل:

• آموزش تنفس سه‌بعدی اصلاحی
• تقویت عضلات سمت ضعیف بدن
• بازآموزی صحیح پوسچر هنگام نشستن یا ایستادن

هدف این نوع فیزیوتراپی، اصلاح تعادل عضلانی و کاهش انحنای قابل انعطاف است.

ب) بریس اصلاحی

در دوران رشد فعال، استفاده از بریس با ثابت نگه‌داشتن ستون فقرات مانع از پیشرفت انحنای مهره‌ها می‌شود.

انواع رایج: Boston Brace، TLSO، Chêneau

مدت استفاده: حدود ۱۸ تا ۲۲ ساعت در شبانه‌روز تا پایان رشد اسکلتی.

ج) کنترل درد در بزرگسالان

• داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی (NSAIDs)
• شل‌کننده‌های عضلانی
• در صورت درد مزمن یا اسپاسم مقاوم: تزریق استروئید اپیدورال یا بلاک عصبی

د) پیگیری دوره‌ای

مراجعه منظم به جراح ستون فقرات و تهیه عکس جدید هر ۶ تا ۱۲ ماه برای ارزیابی روند اصلاح یا پیشرفت ضروری است.

درمان محافظه‌کارانه در مراحل اولیه بهترین نتایج را دارد، اما در اسکولیوزهای در حال پیشرفت یا شدید، معمولاً کافی نیست و جراحی اصلاحی توصیه می‌شود.

جراحی اسکولیوز (درمان قطعی در موارد پیشرفته)

جراحی اسکولیوز زمانی انجام می‌شود که انحنای ستون فقرات شدید، پیشرونده یا دردناک باشد و درمان‌های غیرجراحی پاسخ کافی ندهند. هدف از جراحی، اصلاح محور ستون فقرات، حفظ تعادل بدن و جلوگیری از پیشرفت انحراف است.

الف) زمان مناسب برای جراحی

تصمیم‌گیری بر اساس اندازه زاویه Cobb، سن بیمار، نوع اسکولیوز و علائم بالینی انجام می‌شود. موارد اصلی شامل:

• زاویه Cobb بیش از ۴۰–۵۰ درجه در نوجوانان (در خطر پیشرفت سریع حین رشد)
• زاویه بیش از ۶۰ درجه در بزرگسالان با درد یا مشکلات عملکردی
• درد مقاوم به درمان غیرجراحی (دارو، بریس یا فیزیوتراپی)
• فشار بر طناب نخاعی یا ریه‌ها در اثر تغییر شکل شدید قفسه سینه
• نگرانی زیبایی‌شناختی و افت کیفیت زندگی در انحراف‌های قابل مشاهده

جراحی در این شرایط نه‌تنها زیبایی قامت را برمی‌گرداند، بلکه عملکرد تنفسی و کیفیت زندگی را به‌طور مشخص بهبود می‌دهد.

ب) مراحل انجام جراحی

جراحی اسکولیوز با دقت بسیار بالا و تحت مانیتورینگ عصبی انجام می‌شود تا از سلامت نخاع و اعصاب اطمینان حاصل گردد. مراحل معمول عبارت‌اند از:

1. ایجاد برش جراحی در پشت یا پهلوی بدن، متناسب با نوع منحنی (Thoracic یا Lumbar).
2. کارگذاری پیچ‌ها و میله‌های تیتانیومی (Screws & Rods) برای اصلاح تدریجی قوس و حفظ تعادل ستون مهره‌ها.
3. انجام فیوژن مهره‌ای (Spinal Fusion) در صورت نیاز، جهت تثبیت دائم مهره‌ها در راستای اصلاح‌شده.
4. بستن لایه‌های بافتی با دقت بالا برای بازگرداندن تعادل عضلانی و جلوگیری از چسبندگی.

امروزه در مراکز پیشرفته، جراحی با ناوبری کامپیوتری (Neuro-Navigation) و مانیتورینگ داخل جراحی (IONM) انجام می‌شود تا ایمنی کامل تضمین گردد.

ج) مزایای روش‌های جراحی پیشرفته

تحول فناوری در جراحی‌های ستون فقرات باعث افزایش دقت و کاهش عوارض شده است.

مزایای اصلی عبارت‌اند از:

• استفاده از تکنیک‌های آندوسکوپیک و ناوبری کامپیوتری سه‌بعدی
• کاهش خونریزی و نیاز به تزریق
• کوتاه شدن مدت بستری در بیمارستان (۴–۶ روز)
• کاهش درد پس از جراحی و جوش‌خوردگی بهتر استخوان‌ها
• نتیجه زیبایی بهتر و بازگشت سریع به مدرسه یا کار در عرض چند هفته

مراقبت‌های پس از جراحی

دوره نقاهت جراحی اسکولیوز نیاز به مراقبت مرحله‌ای و رعایت دقیق توصیه‌های پزشک دارد.

مراحل بهبودی و مراقبت:

• بستری اولیه: حدود ۴–۶ روز جهت مراقبت‌های اولیه، کنترل عفونت و ارزیابی عصبی.
• ایستادن و راه‌رفتن: از روز دوم با کمربند طبی مخصوص برای حفظ راستای مهره‌ها امکان‌پذیر است.
• فیزیوتراپی تخصصی: بعد از ترخیص، تمرینات کششی و تقویت‌کننده برای تثبیت نتایج جراحی انجام می‌شود.
• پرهیز از فعالیت‌های سنگین: مانند بلند کردن اجسام بالای ۵ کیلوگرم تا ۳ ماه پس از جراحی.
• پیگیری تصویربرداری: در ماه‌های ۳ و ۶ پس از جراحی (MRI یا X‑Ray) جهت ارزیابی پایداری ایمپلنت‌ها.

بیماران معمولاً ظرف ۳ تا ۶ هفته به فعالیت‌های عادی روزمره بازمی‌گردند و در حدود ۳ ماه به‌طور کامل به زندگی طبیعی خود ادامه می‌دهند.

نتایج و پیش‌آگهی درمان

در اغلب موارد، نتایج جراحی بسیار رضایت‌بخش است و بیماران بهبود چشمگیری در وضعیت بدنی و تنفسی دارند.

پیش‌آگهی بر اساس مطالعات و تجربه بالینی:

• در ۹۰٪ بیماران: زاویه انحراف به کمتر از نصف مقدار اولیه کاهش می‌یابد.
• در نوجوانان: به‌دلیل انعطاف بالای ستون مهره‌ها، اصلاح دائمی و کامل حاصل می‌شود.
• در بزرگسالان: با استفاده از فیوژن مهره‌ای و میله‌های تیتانیومی، ثبات بلندمدت تضمین می‌شود.
• احتمال عود یا شکستگی ایمپلنت‌ها در مراکز مجهز و با تکنیک‌های نوین کمتر از ۲–۳٪ گزارش شده است.

نقش جراح فلوشیپ ستون فقرات و آشنا با تکنیک‌های ناوبری کامپیوتری در تعیین سطح مهره‌های جراحی و پیشگیری از عوارض (مانند آسیب عصبی یا عدم تعادل تنه) حیاتی است.

سؤالات متداول (FAQ)

۱. آیا اسکولیوز در بزرگسالی هم نیاز به جراحی دارد؟

بله، در بزرگسالان زمانی که انحراف باعث درد مزمن، فشار بر اعصاب یا تغییر شکل ظاهری شدید شود، جراحی توصیه می‌شود. در غیر این صورت می‌توان با فیزیوتراپی و کنترل درد آن را مدیریت کرد.

۲. آیا بریس می‌تواند انحراف شدید را درمان کند؟

خیر، بریس فقط در انحراف‌های خفیف تا متوسط (۲۰ تا ۴۰ درجه) و در دوران رشد مؤثر است. در مراحل پیشرفته، بریس بیشتر برای جلوگیری از افزایش انحراف کاربرد دارد، نه اصلاح کامل آن.

۳. بهترین سن برای جراحی اسکولیوز چیست؟

معمولاً پایان دوران رشد استخوانی (بین ۱۴ تا ۱۸ سالگی) بهترین زمان است؛ زیرا ستون فقرات انعطاف‌پذیر است و نتایج اصلاحی پایدارتر خواهند بود. البته در بزرگسالان نیز با روش‌های جدید آندوسکوپیک، جراحی با ایمنی بالا انجام می‌شود.

۴. آیا بعد از جراحی امکان بارداری وجود دارد؟

بله، پس از گذشت دوره‌ی نقاهت و تأیید جراح، بارداری کاملاً امکان‌پذیر است و در اغلب موارد هیچ خطری برای مادر یا جنین ندارد. اسکولیوز درمان‌شده مانع زایمان طبیعی هم نیست.

۵. آیا پیچ‌ها و میله‌های تیتانیومی دائمی هستند؟

بله، ایمپلنت‌های تیتانیومی برای باقی ماندن دائمی در بدن طراحی شده‌اند و به استخوان جوش می‌خورند. در صورت نبود عارضه خاص (مانند عفونت یا شکستگی)، نیازی به برداشتن آن‌ها نیست.

اسکولیوز، اگر به‌موقع تشخیص داده شود، قابل کنترل و درمان‌پذیر بدون جراحی است. اما در موارد پیشرفته، جراحی اصلاحی با استفاده از تکنولوژی ناوبری کامپیوتری و روش‌های آندوسکوپیک مدرن، ظرافت درمان و زیبایی قامت را هم‌زمان تأمین می‌کند.

برای مطالعه‌ی بیشتر:

مقاله‌ی

«تنگی کانال نخاعی چیست؟ علائم و بهترین روش‌های درمان بدون جراحی و با جراحی»

را بخوانید تا با جدیدترین درمان‌های کم‌تهاجمی ستون فقرات آشنا شوید.

درباره دکتر سعید اورعی یزدانی

• رتبه اول بورد تخصصی جراحی مغز و اعصاب کشور (۱۳۹۵)
• فلوشیپ جراحی آندوسکوپی و ستون فقرات (قاعده جمجمه)
• متخصص در درمان انحرافات ستون فقرات، تومورهای نخاعی و هیپوفیز
• دارای تجربه‌ی گسترده در اعمال کم‌تهاجمی (Minimally Invasive Spine Surgery) با تمرکز بر اصلاح انحرافات شدید اسکولیوز، حفظ عملکرد، زیبایی قامت و بازگشت سریع بیمار به زندگی روزمره.