تنگی کانال نخاعی چیست؟ علائم، عوامل و بهترین روش‌های درمان بدون جراحی و با جراحی

آیا هنگام راه رفتن مسافتی کوتاه، احساس گزگز یا سنگینی در پاها پیدا می‌کنید که فقط با نشستن تسکین می‌یابد؟ اگر پاسخ مثبت است، احتمال زیادی وجود دارد که با تنگی کانال نخاعی (Spinal Canal Stenosis) روبه‌رو باشید؛ یکی از شایع‌ترین علل کمردرد در سنین بالاتر.

مطالعات نشان می‌دهد که بیش از ۳۰٪ از افراد بالای ۶۰ سال درجاتی از تنگی کانال نخاعی را تجربه می‌کنند، اما بسیاری از آن‌ها از علت دقیق درد خود بی‌اطلاع‌اند. این بیماری به‌تدریج پیشرفت کرده و اگر در مراحل اولیه شناسایی نشود، می‌تواند به آسیب دائمی عصب یا ضعف حرکتی منجر شود. آگاهی از نشانه‌ها و مراجعه زودهنگام به جراح ستون فقرات، کلید پیشگیری از این اتفاق است.

آناتومی ستون فقرات و نقش کانال نخاعی

ستون فقرات، یکی از پیچیده‌ترین سازه‌های بدن است که ضمن تأمین پایداری و حرکت، وظیفه حفاظت از طناب نخاعی (Spinal Cord) را بر عهده دارد. این ساختار از چند بخش اصلی تشکیل شده است:

• مهره‌ها (Vertebrae): قطعات استخوانی متوالی که مانند آجرهای محافظ عمل می‌کنند.
• دیسک‌های بین‌مهره‌ای: لایه‌های غضروفی قابل ارتجاع که فشار را جذب و از سایش مهره‌ها جلوگیری می‌کنند.
• رباط‌ها و مفاصل: ثبات و هماهنگی حرکات ستون فقرات را حفظ می‌کنند.

در مرکز این مجموعه، کانال نخاعی (Spinal Canal) قرار دارد — مجرایی حیاتی که نخاع و ریشه‌های عصبی از آن عبور می‌کنند. هر عاملی که باعث کاهش قطر این کانال شود، می‌تواند به اعصاب فشار وارد کرده و علائمی مانند درد، گزگز، بی‌حسی یا ضعف عضلات ایجاد کند.

بخش‌های درگیر در تنگی کانال نخاعی

۱. تنگی گردنی (Cervical Stenosis)

در ناحیه گردن رخ می‌دهد و بر اعصاب دست‌ها و حتی توانایی راه رفتن تأثیر می‌گذارد. این نوع نیازمند تشخیص سریع است، زیرا ممکن است باعث میلوپاتی گردنی (Cervical Myelopathy) شود — یکی از علل شایع بی‌تعادلی و ضعف اندام‌ها در سالمندان.

۲. تنگی کمری (Lumbar Stenosis)

شایع‌ترین نوع تنگی است و معمولاً در اثر آرتروز مفاصل، برجستگی دیسک یا ضخیم شدن رباط زرد ایجاد می‌شود. علامت شاخص آن، درد و گزگز پاها هنگام ایستادن یا راه رفتن طولانی (معروف به لنگش عصبی) است که با نشستن بهبود می‌یابد.

۳. تنگی قفسه‌ای (Thoracic Stenosis)

در ناحیه‌ی سینه‌ای ستون فقرات اتفاق می‌افتد و نسبتاً نادر است، اما می‌تواند باعث دردهای تیرکشنده بین‌دنده‌ای و ضعف پاها شود.

تنگی کانال نخاعی چیست؟ (تعریف و ماهیت بیماری)

تنگی کانال نخاعی (Spinal Canal Stenosis) به معنای کاهش فضای عبور طناب نخاعی و ریشه‌های عصبی در ستون فقرات است. این کاهش فضا باعث فشار تدریجی بر اعصاب شده و بسته به ناحیه درگیر، علائم مختلفی در پاها، دست‌ها یا حتی کنترل حرکات بدن ایجاد می‌کند.

از نظر علت، این بیماری به دو نوع تقسیم می‌شود:

• تنگی مادرزادی: به‌دلیل ساختار استخوانی تنگ‌تر از حد طبیعی از زمان تولد.
• تنگی اکتسابی: شایع‌ترین نوع که به‌دلیل تغییرات فرسایشی ناشی از افزایش سن، آرتروز، بیرون‌زدگی دیسک یا ضخیم شدن رباط‌های اطراف نخاع رخ می‌دهد.

انواع تنگی کانال نخاعی از نظر محل درگیری

• تنگی مرکزی (Central Stenosis): باریک شدن مجرای اصلی حاوی طناب نخاعی.
• تنگی سوراخ بین‌مهره‌ای (Lateral یا Foraminal): فشردگی اعصاب در محل خروج از ستون فقرات، معمولاً علت درد تیرکشنده (سیاتیک).
• تنگی ترکیبی: هم‌زمانی دو نوع بالا که اغلب در بیماران مسن دیده می‌شود.

علائم تنگی کانال نخاعی

تظاهرات بالینی تنگی کانال تا حد زیادی به محل فشردگی اعصاب بستگی دارد، اما علائم معمولاً به‌صورت تدریجی و پیش‌رونده بروز می‌کنند.

الف) علائم شایع در ناحیه کمری (Lumbar Stenosis)

• درد مزمن کمر که به پشت ران یا ساق پا تیر می‌کشد (مشابه درد سیاتیک).
• بی‌حسی یا گزگز اندام تحتانی، که معمولاً با راه رفتن تشدید می‌شود.
• احساس خستگی، ضعف یا سنگینی پاها در هنگام ایستادن یا پیاده‌روی — علامت کلاسیک لنگش عصبی (Neurogenic Claudication).
• بهبود درد با نشستن یا خم شدن به جلو، زیرا این حالت فضای کانال را موقتاً بازتر می‌کند.
• در موارد شدید، اختلال در کنترل ادرار یا مدفوع که نشانه اورژانس پزشکی است.

ب) علائم تنگی گردنی (Cervical Stenosis)

• درد یا سفتی گردن که ممکن است به شانه‌ها یا بازوها گسترش یابد.
• گزگز یا ضعف در بازوها و دست‌ها به‌دلیل درگیری اعصاب گردنی.
• اختلال در تعادل و ناپایداری هنگام راه رفتن، در اثر تحت فشار قرار گرفتن طناب نخاعی در ناحیه گردن.
• در مراحل پیشرفته، ممکن است دست‌خط، مهارت ظریف یا قدرت انگشتان نیز کاهش یابد.

علل و عوامل خطر تنگی کانال نخاعی

تنگی کانال نخاعی معمولاً پیامد ترکیبی از تغییرات فرسایشی و ساختاری ستون فقرات است که طی سال‌ها به‌صورت تدریجی ایجاد می‌شود. اصلی‌ترین عوامل مؤثر عبارت‌اند از:

 

• تغییرات دژنراتیو (فرسایشی): شایع‌ترین علت در سنین بالا؛ شامل کاهش ارتفاع دیسک بین‌مهره‌ای و ضخیم شدن مفاصل فاست که منجر به باریک شدن فضا برای اعصاب می‌شود.
• لغزش مهره (Spondylolisthesis): جابه‌جایی یک مهره نسبت به مهره زیرین باعث کاهش قطر کانال و فشار بر ریشه‌های عصبی می‌گردد.
• ضخیم شدن رباط زرد (Ligamentum Flavum Hypertrophy): این رباط خاصیت ارتجاعی خود را از دست داده و با گذر زمان سفت و حجیم می‌شود، در نتیجه فضای کانال را تنگ‌تر می‌کند.
• دیسک فتق‌یافته یا بیرون‌زده (Herniated Disc): بیرون‌زدگی بخش ژلاتینی دیسک به سمت کانال نخاعی می‌تواند مستقیماً بر اعصاب فشار وارد کند.
• آرتروز مفاصل فاست (Facet Arthropathy): التهاب و رشد استخوان‌های اضافی (Osteophyte) در مفاصل کوچک پشت مهره‌ها عامل شایع تنگی اکتسابی است.
• آسیب‌ها یا تومورهای نخاعی: شکستگی‌ها، زخم‌های اسکار پس از جراحی یا توده‌های فشاری نیز می‌توانند قطر کانال را کاهش دهند.
• زمینه مادرزادی یا ژنتیکی: در برخی افراد کانال نخاعی به‌صورت طبیعی باریک‌تر است و علائم در سنین پایین‌تر بروز می‌کند.

روش‌های تشخیص تنگی کانال نخاعی

تشخیص دقیق نیاز به ارزیابی بالینی، تصویربرداری پیشرفته و تست‌های الکترونیکی دارد تا علت اصلی فشار بر اعصاب شناسایی شود.

۱. معاینه فیزیکی و نورولوژیک (Clinical & Neurologic Exam)

پزشک از طریق بررسی:

• قدرت عضلانی اندام‌ها،
• رفلکس‌های تاندونی (مثلاً زانو یا آشیل)
• احساس لمس، درد و لرزش در پاها یا دست‌ها،

می‌تواند ناحیه احتمالی تنگی را مشخص کند. تست‌های ساده‌ای مانند راه رفتن روی پاشنه یا پنجه و مشاهده تغییر در تعادل نیز انجام می‌شود.

۲. تست‌های تصویربرداری

• MRI ستون فقرات: دقیق‌ترین روش تشخیص است و به‌صورت غیرتهاجمی ساختار طناب نخاعی، اعصاب و وضعیت دیسک‌ها را نشان می‌دهد.
• CT‑Scan یا Myelogram: در مواردی که MRI ممکن نباشد (مانند وجود فلز در بدن)، برای بررسی ساختار استخوانی و محل دقیق فشردگی استفاده می‌شود.
• X‑Ray ساده یا دینامیک (ایستاده، خم و راست): جهت مشاهده‌ی انحراف یا لغزش مهره‌ها (Spondylolisthesis) و وضعیت کلی انحنای ستون فقرات.

۳. تست‌های الکترودیاگنوستیک (EMG / NCV)

با کمک این تست‌ها می‌توان:

• عملکرد اعصاب حرکتی و حسی را بررسی کرد،
• شدت آسیب عصبی را سنجید،
• و در موارد مشکوک، تنگی کانال نخاعی را از دیسک کمر یا نوروپاتی محیطی افتراق داد.

 

درمان بدون جراحی (روش‌های محافظه‌کارانه)

هدف از درمان‌های غیرجراحی، کنترل درد، کاهش التهاب و جلوگیری از پیشرفت تنگی کانال نخاعی است. این روش‌ها معمولاً در مراحل اولیه یا خفیف بیماری مؤثرند و به بیمار کمک می‌کنند تا بدون نیاز به جراحی، کیفیت زندگی خود را حفظ کند.

۱. فیزیوتراپی تخصصی

برنامه تمرینی زیر نظر فیزیوتراپیست ستون فقرات طراحی می‌شود و شامل:

• تمرینات خم‌کننده ستون فقرات برای افزایش فضای کانال و کاهش فشار بر اعصاب.
• کاهش قوس کمری (Lordosis Correction) جهت کاهش فشار مکانیکی.
• تقویت عضلات مرکزی بدن (Core Strengthening): عضلات شکم و پشت نقش حمایتی برای ستون فقرات دارند و از پیشرفت تنگی جلوگیری می‌کنند.

۲. دارودرمانی

 

• داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی (NSAIDs): مانند ناپروکسن و ایبوپروفن برای کاهش التهاب.
• شل‌کننده‌های عضلانی: جهت رفع اسپاسم‌های عضلانی همراه.
• داروهای ضدنورالژی (مانند گاباپنتین و پره‌گابالین): برای کنترل دردهای عصبی ناشی از فشار روی اعصاب.

۳. تزریق اپیدورال یا بلاک عصبی

در مواردی که درد شدید است و به دارو پاسخ نمی‌دهد، تزریق داروهای استروئیدی یا بی‌حسی موضعی در فضای اپیدورال توسط جراح مغز و اعصاب انجام می‌شود. این روش باعث:

• کاهش التهاب عصبی و ادم اطراف ریشه‌ها،
• تسکین درد به‌صورت موقت (چند هفته تا چند ماه)

می‌شود و معمولاً در کنار فیزیوتراپی انجام می‌گیرد.

 

۴. تغییر سبک زندگی

• کاهش وزن اضافه برای کاهش فشار بر ستون فقرات.
• پرهیز از ایستادن یا راه رفتن طولانی‌مدت.
• استفاده از عصا یا کمربند طبی در صورت نیاز به حمایت بیشتر.

نکته مهم: در مراحل پیشرفته یا زمانی که فشردگی اعصاب باعث ضعف یا بی‌اختیاری ادرار شود، درمان‌های غیرجراحی کافی نیستند و نیاز به آزادسازی جراحی (Decompression) وجود دارد.

درمان جراحی تنگی کانال نخاعی

هنگامی که درمان‌های محافظه‌کارانه طی چند ماه مؤثر نباشند یا اعصاب تحت فشار شدید قرار گیرند، جراحی تنها راه بازگرداندن عملکرد عصبی و برطرف کردن درد خواهد بود.

الف) لامینکتومی (Laminectomy) – روش کلاسیک

• در این روش، قسمتی از تیغه استخوانی پشت مهره (لامینا) برداشته می‌شود تا فضای داخل کانال بازتر گردد.
• در مواردی که تنگی همراه با بی‌ثباتی مهره‌ها باشد، جراح ممکن است عمل را با فیوژن (جوش دادن مهره‌ها با پیچ و پلاک) ترکیب کند.
• این روش مؤثر است ولی با برش بزرگ‌تر و دوره نقاهت طولانی‌تری نسبت به جراحی‌های کم‌تهاجمی همراه است.

ب) جراحی آندوسکوپیک و میکروسکوپیک ستون فقرات – روش نوین و کم‌تهاجمی

امروزه یکی از پیشرفته‌ترین روش‌های جراحی ستون فقرات، استفاده از آندوسکوپ و میکروسکوپ جراحی است که دقت بسیار بالا و حداقل آسیب بافتی را فراهم می‌کند. ویژگی‌های این روش:

• انجام با برش‌های میلی‌متری و حداقل تهاجم به عضلات اطراف.
• دید وسیع و دقیق با آندوسکوپ HD یا 3D، مشابه تکنولوژی جراحی قاعده جمجمه.
• کاهش چشم‌گیر خونریزی، درد پس از عمل و مدت بستری (معمولاً کمتر از ۲ تا ۳ روز).
• بازگشت سریع‌تر بیمار به کار و فعالیت روزانه.

تجربه جراح عامل کلیدی موفقیت است.

دکتر سعید اورعی یزدانی، فلوشیپ آندوسکوپی قاعده جمجمه و ستون فقرات و رتبه نخست بورد تخصصی جراحی مغز و اعصاب در ایران، از پیشگامان این روش‌های کم‌تهاجمی محسوب می‌شود. ایشان با سال‌ها تجربه موفق در جراحی‌های آندوسکوپیک، توانسته‌اند درصد بالایی از بیماران را بدون نیاز به جراحی باز، درمان کنند.

نتیجه درمان و پیش‌آگهی

در صورت انجام جراحی موفق (چه به روش کلاسیک لامینکتومی و چه آندوسکوپیک کم‌تهاجمی)، بیش از ۸۰ تا ۹۰ درصد بیماران بهبود قابل‌توجهی در درد و عملکرد حرکتی خود تجربه می‌کنند. در بسیاری از بیماران، علائم سیاتیک‌طور و لنگش عصبی کاملاً برطرف می‌شود و توانایی راه رفتن طولانی‌تر بازمی‌گردد.

اما برای دستیابی به نتایج پایدار، توان‌بخشی پس از جراحی نقش حیاتی دارد. بیمار باید تحت نظر فیزیوتراپیست، تمرینات اصلاح پوسچر، تقویت عضلات مرکزی (Core) و آموزش حرکات صحیح در فعالیت‌های روزمره را انجام دهد تا از بازگشت درد یا آسیب مجدد به ستون فقرات جلوگیری شود. رعایت اصول سبک زندگی سالم، کنترل وزن و پرهیز از نشستن یا ایستادن طولانی، ضامن تداوم بهبودی است.

تفاوت تنگی کانال نخاعی با دیسک کمر

یکی از پرسش‌های رایج بیماران این است که «تنگی کانال نخاعی با دیسک کمر چه فرقی دارد؟» درحالی‌که علائم دو بیماری ممکن است مشابه باشند (مانند درد پا و بی‌حسی)، ماهیت آن‌ها کاملاً متفاوت است:

مورد مقایسه	تنگی کانال نخاعی (Spinal Stenosis)	دیسک کمر (Herniated Disc)
ماهیت بیماری	باریک شدن فضای عبور اعصاب در ستون فقرات	بیرون‌زدگی و فشار هسته دیسک بر ریشه عصبی
عامل اصلی	تغییرات فرسایشی، آرتروز، ضخیم شدن رباط‌ها	پارگی یا جابه‌جایی دیسک بین مهره‌ای
محل درگیری	معمولاً در نواحی L4–L5 یا L3–L4	در هر سطح ممکن است رخ دهد (اغلب L4–L5 یا L5–S1)
نوع درد	درد تدریجی هنگام راه رفتن، تسکین با نشستن	درد ناگهانی و تیرکشنده به پا
درمان اولیه	فیزیوتراپی، دارودرمانی، تزریق اپیدورال	دارو، استراحت، در برخی موارد جراحی دیسک
روش جراحی در موارد شدید	دکمپرشن عصبی (لامینکتومی یا آندوسکوپی)	برداشت بخش بیرون‌زده دیسک (دیسککتومی)

 

 

به این ترتیب، هر دو می‌توانند باعث درد، گزگز و ضعف در پا شوند، اما با تشخیص دقیق در MRI نوع بیماری و مسیر درمان متفاوت خواهد بود.

درباره دکتر سعید اورعی یزدانی

• رتبه اول بورد تخصصی جراحی مغز و اعصاب کشور (۱۳۹۵)
• فلوشیپ جراحی آندوسکوپی تومورهای مغزی و ستون فقرات (قاعده جمجمه)
• انجام صدها عمل موفق تنگی کانال نخاعی با روش‌های کم‌تهاجمی
• رویکرد درمانی: تشخیص دقیق مبتنی بر MRI و تست‌های عصبی، انتخاب هوشمندانه بین درمان بدون جراحی و جراحی، و پیگیری منظم بیماران تا بازگشت کامل عملکرد

 

پرسش‌های متداول (FAQ)

۱. آیا تنگی کانال نخاعی با دارو درمان می‌شود یا حتماً باید جراحی کرد؟

در مراحل خفیف، درمان بدون جراحی شامل داروهای ضدالتهاب، فیزیوتراپی تخصصی و تزریق اپیدورال معمولاً مؤثر است. اما در موارد پیشرفته یا بروز ضعف عضلانی و بی‌اختیاری ادرار، انجام جراحی آزادسازی کانال ضروری است.

۲. تفاوت جراحی باز با آندوسکوپی چیست؟

در جراحی باز (لامینکتومی)، برش بزرگ‌تری روی عضلات ایجاد شده و بخشی از استخوان برداشته می‌شود.

اما در جراحی آندوسکوپیک ستون فقرات، برش‌های میلی‌متری و دید HD به جراح اجازه می‌دهد با کمترین آسیب بافتی، اعصاب را آزاد کند. نتیجه: بهبودی سریع‌تر، درد کمتر و بستری کوتاه‌تر.

۳. چه مدت بعد از جراحی می‌توان راه رفت؟

در جراحی آندوسکوپیک، بیمار معمولاً همان روز یا روز بعد از عمل قادر به راه رفتن است. در روش‌های کلاسیک، ممکن است ۲ تا ۳ روز زمان لازم باشد تا بیمار با کمک فیزیوتراپی شروع به حرکت کند.

۴. آیا احتمال برگشت بیماری وجود دارد؟

در صورت اصلاح پوسچر، تقویت عضلات و کنترل وزن، احتمال عود بسیار کم است. اما در برخی بیماران با آرتروز پیشرفته یا آسیب‌های چندسطحی، ممکن است در آینده در سطح دیگری از ستون فقرات تنگی ایجاد شود که نیاز به پیگیری دارد.

۵. هزینه جراحی تنگی کانال نخاعی چقدر است؟

هزینه بسته به نوع روش (آندوسکوپیک یا باز)، مرکز جراحی و نوع بیمه متفاوت است. در ایران، جراحی آندوسکوپیک ستون فقرات به‌دلیل تجهیزات و فناوری پیشرفته، هزینه‌ی بالاتری دارد اما به‌دلیل دوره نقاهت کوتاه و نتایج عالی در مجموع مقرون‌به‌صرفه‌تر ارزیابی می‌شود.

• تنگی کانال نخاعی یک بیماری پیشرونده اما قابل‌کنترل است. تشخیص دقیق با MRI و معاینه عصبی، و شروع درمان مرحله‌ای از فیزیوتراپی تخصصی تا تزریق اپیدورال، احتمال نیاز به جراحی را کم می‌کند.
• در موارد مقاوم به درمان محافظه‌کارانه یا بروز نقص عصبی، جراحی کم‌تهاجمی آندوسکوپیک با برش‌های میلی‌متری، خونریزی کمتر، درد پس از عمل کمتر و بازگشت سریع‌تر به کار، بهترین و ایمن‌ترین گزینه محسوب می‌شود.
• CTA داخلی: برای آشنایی با جزئیات تکنیک آندوسکوپیک، تجهیزات ناوبری عصبی و مشاهده نمونه عمل‌ها، به مقاله «جراحی آندوسکوپیک قاعده جمجمه؛ روش نوین در درمان تومورهای مغزی و ستون فقرات» مراجعه کنید.