جراحی اسکولیوز؛ علائم، دلایل و بهترین زمان درمان انحراف ستون فقرات
مقدمه
وقتی در عکس رادیولوژی متوجه می‌شوید ستون فقراتتان منحنی است، اولین سؤال ذهنی معمولاً این است:
«آیا باید جراحی کنم یا می‌توانم بدون عمل، اصلاحش کنم؟»
اسکولیوز یا انحراف جانبی ستون فقرات یکی از اختلالات شایع ارتوپدی و نوروسرجری است که معمولاً در دوران رشد نوجوانی ظاهر می‌شود، اما در بزرگسالی هم می‌تواند بروز یا تشدید یابد. این بیماری اگر به‌موقع تشخیص داده شود، در بسیاری از موارد با فیزیوتراپی تخصصی و بریس (Brace) قابل کنترل است و نیازی به جراحی ندارد. اما در موارد شدید، بررسی توسط فوق‌تخصص جراحی ستون فقرات ضروری است تا از پیشرفت زاویه انحراف جلوگیری شود.
آشنایی با اسکولیوز (تعریف علمی و ساده)
اسکولیوز (Scoliosis) به معنای انحراف جانبی ستون فقرات همراه با چرخش مهره‌ها است؛ به‌طوری‌که انحنای ستون فقرات به‌جای خط مستقیم، به شکل C یا S دیده می‌شود.
انواع اسکولیوز بر اساس علت
- ایدیوپاتیک (Idiopathic): شایع‌ترین نوع؛ معمولاً در نوجوانان دختر دیده می‌شود و علت مشخصی ندارد.
- مادرزادی (Congenital): به‌دلیل اختلال در تشکیل مهره‌ها در دوران جنینی.
- نوروموسکولار (Neuromuscular): در اثر بیماری‌های عصبی–عضلانی نظیر فلج مغزی یا دیستروفی عضلانی.
- دژنراتیو یا بزرگسالان (Degenerative): ناشی از آرتروز، پوکی استخوان و فرسایش تدریجی مفاصل بین مهره‌ای در سنین بالا.
چگونه اسکولیوز در بدن بروز پیدا می‌کند؟
در حالت طبیعی، عضلات راست‌کننده ستون فقرات در دو طرف در تعادل‌اند و بدن در وضعیت صاف قرار دارد. اما در اسکولیوز، این تعادل عضلانی-استخوانی به هم می‌خورد؛ در نتیجه بدن برای حفظ توازن، انحنای جبرانی در بخش دیگر ستون فقرات ایجاد می‌کند. این خمیدگی‌ها می‌توانند باعث تغییر در فرم شانه، لگن یا قفسه سینه شوند و در صورت پیشرفت، روی سیستم تنفسی و عصبی نیز اثر بگذارند.
علائم و نشانه‌های قابل مشاهده اسکولیوز
اسکولیوز معمولاً به‌آرامی و بدون درد پیشرفت می‌کند، به همین دلیل بسیاری از بیماران تا زمان مشاهده تغییرات ظاهری یا گرفتن عکس رادیولوژی، از ابتلا به آن بی‌خبرند.
الف) علائم ظاهری:
- نابرابری شانه‌ها: یکی از شانه‌ها بالاتر از دیگری قرار می‌گیرد.
- برآمدگی یک‌طرفه ستون فقرات یا دنده‌ها: معمولاً در آزمون خم شدن به جلو (Adam’s Test) مشخص می‌شود.
- غیرقرینگی لگن: یک سمت لگن یا باسن برجسته‌تر است.
- اختلاف طول پاها: باعث تغییر فرم راه رفتن می‌شود.
- برجسته شدن کتف یک‌طرفه: به‌ویژه هنگام پوشیدن لباس تنگ یا ایستادن جلوی آینه جلب توجه می‌کند.
ب) علائم فیزیکی و عملکردی:
- احساس خستگی زودرس در ناحیه کمر یا شانه‌ها پس از مدت کوتاه نشستن یا ایستادن.
- درد مبهم یا مزمن در ناحیه میان‌کمر، شانه یا گردن.
- محدودیت حرکتی در خم شدن یا چرخاندن تنه.
- در موارد شدیدتر، اختلال تنفسی به‌دلیل تغییر شکل قفسه سینه.
نکته: در مراحل اولیه اسکولیوز معمولاً دردی وجود ندارد و بیشتر از طریق بررسی فیزیکی، آزمایش‌های اسکلتی یا عکس رادیولوژی ستون فقرات (X-ray standing) تشخیص داده می‌شود.
علت و عوامل خطر بروز اسکولیوز
اسکولیوز ناشی از مجموعه‌ای از عوامل ژنتیکی، رشدی و ساختاری است و در اغلب موارد علت دقیق مشخصی ندارد؛ اما برخی ریسک‌فاکتورها احتمال بروز آن را افزایش می‌دهند:
- سابقه خانوادگی: شیوع بیشتر در خانواده‌هایی که یکی از والدین یا خواهر‌وبرادر مبتلا بوده‌اند.
- رشد سریع در دوران بلوغ (۱۰ تا ۱۵ سالگی): به‌ویژه در دختران به علت کشیده شدن سریع مهره‌ها و عضلات.
- اختلاف طول پاها: باعث ایجاد انحنای جبرانی در ستون فقرات می‌شود.
- بیماری‌های عصبی–عضلانی: مانند فلج مغزی (CP) یا دیستروفی عضلانی.
- تغییرات دژنراتیو در سن بالا: آرتروز مفاصل بین‌مهره‌ای و ضعف عضلات در بزرگسالان می‌تواند موجب اسکولیوز دژنراتیو شود.
یادآوری مهم: برخلاف باور عمومی، نحوه نشستن، کیف سنگین مدرسه یا خوابیدن نامناسب باعث ایجاد اسکولیوز نمی‌شود، بلکه ممکن است فقط درد عضلانی موقت ایجاد کند.
روش‌های تشخیص اسکولیوز
تشخیص دقیق اسکولیوز بر پایه معاینه فیزیکی سیستماتیک، تصویربرداری استاندارد و اندازه‌گیری علمی زاویه انحراف است. این مرحله تعیین‌کننده‌ی نوع درمان و پیش‌بینی آینده بیماری محسوب می‌شود.
۱. معاینه فیزیکی (تست آدامز – Adam’s Forward Bend Test)
در این تست، بیمار در وضعیت ایستاده و سپس خم شدن به جلو (تست آدامز) قرار می‌گیرد. پزشک از پشت بدن را مشاهده می‌کند تا هرگونه غیرقرینگی در شانه‌ها، دنده‌ها یا باسن مشخص شود.
در صورت وجود برآمدگی یا چرخش قفسه سینه در یک سمت، احتمال اسکولیوز بالاست. پزشک همچنین آزمایش چرخش تنه با اسکولیمتر (Scoliometer) را برای تخمین اولیه زاویه انجام می‌دهد.
۲. تصویربرداری تخصصی
- رادیوگرافی ایستاده تمام‌قد (Full Spine X‑Ray): مهم‌ترین روش برای تعیین زاویه Cobb و ابزار اصلی در پیگیری روند انحراف طی زمان است.
- MRI ستون فقرات: برای بررسی وجود فشار روی نخاع، شناسایی علل زیرسطحی مانند تومور، ناهنجاری مادرزادی یا چسبندگی طناب نخاعی ضروری است.
- CT Scan: در بیماران کاندید جراحی یا اسکولیوز مادرزادی جهت بررسی دقیق ساختار استخوانی مهره‌ها استفاده می‌شود.
دقت اندازه‌گیری انحراف ستون فقرات در تصاویر ایستاده، نقش حیاتی در تصمیم‌گیری درمان دارد.
نحوه اندازه‌گیری شدت انحراف (زاویه Cobb و محدوده درمانی)
زاویه Cobb شاخص استاندارد برای سنجش شدت اسکولیوز است. این زاویه بر اساس دو مهره انتهایی انحنای ستون فقرات اندازه‌گیری می‌شود. تصمیم درمانی بر مبنای مقدار آن به شکل زیر است:
| انحراف (درجه) | رویکرد درمانی اصلی | نکات بالینی و پیگیری |
|---|---|---|
| ۰ تا ۲۰ درجه | پایش منظم و فیزیوتراپی تخصصی | تصویربرداری هر ۶ تا ۱۲ ماه برای ارزیابی پیشرفت؛ تمرکز بر تمرینات اصلاحی شرات (Schroth). |
| ۲۰ تا ۴۰ درجه | استفاده از بریس اصلاحی مانند TLSO یا Boston Brace | مناسب برای نوجوانان در حال رشد؛ باید روزانه بین ۱۸ تا ۲۲ ساعت بسته شود تا از پیشرفت انحنا جلوگیری شود. |
| بیش از ۴۰ تا ۵۰ درجه | ارزیابی برای جراحی اصلاحی ستون فقرات | خطر تغییر شکل دنده و محدودیت تنفسی؛ نیاز به بررسی توسط جراح تخصصی ستون فقرات و برنامه‌ریزی دقیق بر اساس سن و انعطاف‌پذیری ستون. |
در اسکولیوز بالغین، شدت درد و سرعت پیشرفت معیار تصمیم‌گیری اصلی است نه فقط میزان زاویه.
درمان‌های غیرجراحی (محافظه‌کارانه)
درمان‌های غیرجراحی هدفشان کنترل پیشرفت، اصلاح وضعیت بدن و کاهش درد است. این روش‌ها مخصوص بیماران با انحراف خفیف تا متوسط هستند.
الف) فیزیوتراپی تخصصی
تمرینات اصلاحی با روش‌های Schroth، SEAS و BSPTS شامل:
- آموزش تنفس سه‌بعدی اصلاحی
- تقویت عضلات سمت ضعیف بدن
- بازآموزی صحیح پوسچر هنگام نشستن یا ایستادن
هدف این نوع فیزیوتراپی، اصلاح تعادل عضلانی و کاهش انحنای قابل انعطاف است.
ب) بریس اصلاحی
در دوران رشد فعال، استفاده از بریس با ثابت نگه‌داشتن ستون فقرات مانع از پیشرفت انحنای مهره‌ها می‌شود.
انواع رایج: Boston Brace، TLSO، Chêneau
مدت استفاده: حدود ۱۸ تا ۲۲ ساعت در شبانه‌روز تا پایان رشد اسکلتی.
ج) کنترل درد در بزرگسالان
- داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی (NSAIDs)
- شل‌کننده‌های عضلانی
- در صورت درد مزمن یا اسپاسم مقاوم: تزریق استروئید اپیدورال یا بلاک عصبی
د) پیگیری دوره‌ای
مراجعه منظم به جراح ستون فقرات و تهیه عکس جدید هر ۶ تا ۱۲ ماه برای ارزیابی روند اصلاح یا پیشرفت ضروری است.
درمان محافظه‌کارانه در مراحل اولیه بهترین نتایج را دارد، اما در اسکولیوزهای در حال پیشرفت یا شدید، معمولاً کافی نیست و جراحی اصلاحی توصیه می‌شود.
جراحی اسکولیوز (درمان قطعی در موارد پیشرفته)
جراحی اسکولیوز زمانی انجام می‌شود که انحنای ستون فقرات شدید، پیشرونده یا دردناک باشد و درمان‌های غیرجراحی پاسخ کافی ندهند. هدف از جراحی، اصلاح محور ستون فقرات، حفظ تعادل بدن و جلوگیری از پیشرفت انحراف است.
الف) زمان مناسب برای جراحی
تصمیم‌گیری بر اساس اندازه زاویه Cobb، سن بیمار، نوع اسکولیوز و علائم بالینی انجام می‌شود. موارد اصلی شامل:
- زاویه Cobb بیش از ۴۰–۵۰ درجه در نوجوانان (در خطر پیشرفت سریع حین رشد)
- زاویه بیش از ۶۰ درجه در بزرگسالان با درد یا مشکلات عملکردی
- درد مقاوم به درمان غیرجراحی (دارو، بریس یا فیزیوتراپی)
- فشار بر طناب نخاعی یا ریه‌ها در اثر تغییر شکل شدید قفسه سینه
- نگرانی زیبایی‌شناختی و افت کیفیت زندگی در انحراف‌های قابل مشاهده
جراحی در این شرایط نه‌تنها زیبایی قامت را برمی‌گرداند، بلکه عملکرد تنفسی و کیفیت زندگی را به‌طور مشخص بهبود می‌دهد.
ب) مراحل انجام جراحی
جراحی اسکولیوز با دقت بسیار بالا و تحت مانیتورینگ عصبی انجام می‌شود تا از سلامت نخاع و اعصاب اطمینان حاصل گردد. مراحل معمول عبارت‌اند از:
- ایجاد برش جراحی در پشت یا پهلوی بدن، متناسب با نوع منحنی (Thoracic یا Lumbar).
- کارگذاری پیچ‌ها و میله‌های تیتانیومی (Screws & Rods) برای اصلاح تدریجی قوس و حفظ تعادل ستون مهره‌ها.
- انجام فیوژن مهره‌ای (Spinal Fusion) در صورت نیاز، جهت تثبیت دائم مهره‌ها در راستای اصلاح‌شده.
- بستن لایه‌های بافتی با دقت بالا برای بازگرداندن تعادل عضلانی و جلوگیری از چسبندگی.
امروزه در مراکز پیشرفته، جراحی با ناوبری کامپیوتری (Neuro-Navigation) و مانیتورینگ داخل جراحی (IONM) انجام می‌شود تا ایمنی کامل تضمین گردد.
ج) مزایای روش‌های جراحی پیشرفته
تحول فناوری در جراحی‌های ستون فقرات باعث افزایش دقت و کاهش عوارض شده است.
مزایای اصلی عبارت‌اند از:
- استفاده از تکنیک‌های آندوسکوپیک و ناوبری کامپیوتری سه‌بعدی
- کاهش خونریزی و نیاز به تزریق
- کوتاه شدن مدت بستری در بیمارستان (۴–۶ روز)
- کاهش درد پس از جراحی و جوش‌خوردگی بهتر استخوان‌ها
- نتیجه زیبایی بهتر و بازگشت سریع به مدرسه یا کار در عرض چند هفته
مراقبت‌های پس از جراحی
دوره نقاهت جراحی اسکولیوز نیاز به مراقبت مرحله‌ای و رعایت دقیق توصیه‌های پزشک دارد.
مراحل بهبودی و مراقبت:
- بستری اولیه: حدود ۴–۶ روز جهت مراقبت‌های اولیه، کنترل عفونت و ارزیابی عصبی.
- ایستادن و راه‌رفتن: از روز دوم با کمربند طبی مخصوص برای حفظ راستای مهره‌ها امکان‌پذیر است.
- فیزیوتراپی تخصصی: بعد از ترخیص، تمرینات کششی و تقویت‌کننده برای تثبیت نتایج جراحی انجام می‌شود.
- پرهیز از فعالیت‌های سنگین: مانند بلند کردن اجسام بالای ۵ کیلوگرم تا ۳ ماه پس از جراحی.
- پیگیری تصویربرداری: در ماه‌های ۳ و ۶ پس از جراحی (MRI یا X‑Ray) جهت ارزیابی پایداری ایمپلنت‌ها.
بیماران معمولاً ظرف ۳ تا ۶ هفته به فعالیت‌های عادی روزمره بازمی‌گردند و در حدود ۳ ماه به‌طور کامل به زندگی طبیعی خود ادامه می‌دهند.
نتایج و پیش‌آگهی درمان
در اغلب موارد، نتایج جراحی بسیار رضایت‌بخش است و بیماران بهبود چشمگیری در وضعیت بدنی و تنفسی دارند.
پیش‌آگهی بر اساس مطالعات و تجربه بالینی:
- در ۹۰٪ بیماران: زاویه انحراف به کمتر از نصف مقدار اولیه کاهش می‌یابد.
- در نوجوانان: به‌دلیل انعطاف بالای ستون مهره‌ها، اصلاح دائمی و کامل حاصل می‌شود.
- در بزرگسالان: با استفاده از فیوژن مهره‌ای و میله‌های تیتانیومی، ثبات بلندمدت تضمین می‌شود.
- احتمال عود یا شکستگی ایمپلنت‌ها در مراکز مجهز و با تکنیک‌های نوین کمتر از ۲–۳٪ گزارش شده است.
نقش جراح فلوشیپ ستون فقرات و آشنا با تکنیک‌های ناوبری کامپیوتری در تعیین سطح مهره‌های جراحی و پیشگیری از عوارض (مانند آسیب عصبی یا عدم تعادل تنه) حیاتی است.
سؤالات متداول (FAQ)
۱. آیا اسکولیوز در بزرگسالی هم نیاز به جراحی دارد؟
بله، در بزرگسالان زمانی که انحراف باعث درد مزمن، فشار بر اعصاب یا تغییر شکل ظاهری شدید شود، جراحی توصیه می‌شود. در غیر این صورت می‌توان با فیزیوتراپی و کنترل درد آن را مدیریت کرد.
۲. آیا بریس می‌تواند انحراف شدید را درمان کند؟
خیر، بریس فقط در انحراف‌های خفیف تا متوسط (۲۰ تا ۴۰ درجه) و در دوران رشد مؤثر است. در مراحل پیشرفته، بریس بیشتر برای جلوگیری از افزایش انحراف کاربرد دارد، نه اصلاح کامل آن.
۳. بهترین سن برای جراحی اسکولیوز چیست؟
معمولاً پایان دوران رشد استخوانی (بین ۱۴ تا ۱۸ سالگی) بهترین زمان است؛ زیرا ستون فقرات انعطاف‌پذیر است و نتایج اصلاحی پایدارتر خواهند بود. البته در بزرگسالان نیز با روش‌های جدید آندوسکوپیک، جراحی با ایمنی بالا انجام می‌شود.
۴. آیا بعد از جراحی امکان بارداری وجود دارد؟
بله، پس از گذشت دوره‌ی نقاهت و تأیید جراح، بارداری کاملاً امکان‌پذیر است و در اغلب موارد هیچ خطری برای مادر یا جنین ندارد. اسکولیوز درمان‌شده مانع زایمان طبیعی هم نیست.
۵. آیا پیچ‌ها و میله‌های تیتانیومی دائمی هستند؟
بله، ایمپلنت‌های تیتانیومی برای باقی ماندن دائمی در بدن طراحی شده‌اند و به استخوان جوش می‌خورند. در صورت نبود عارضه خاص (مانند عفونت یا شکستگی)، نیازی به برداشتن آن‌ها نیست.
اسکولیوز، اگر به‌موقع تشخیص داده شود، قابل کنترل و درمان‌پذیر بدون جراحی است. اما در موارد پیشرفته، جراحی اصلاحی با استفاده از تکنولوژی ناوبری کامپیوتری و روش‌های آندوسکوپیک مدرن، ظرافت درمان و زیبایی قامت را هم‌زمان تأمین می‌کند.
برای مطالعه‌ی بیشتر:
مقاله‌ی
«تنگی کانال نخاعی چیست؟ علائم و بهترین روش‌های درمان بدون جراحی و با جراحی»
را بخوانید تا با جدیدترین درمان‌های کم‌تهاجمی ستون فقرات آشنا شوید.
درباره دکتر سعید اورعی یزدانی
- رتبه اول بورد تخصصی جراحی مغز و اعصاب کشور (۱۳۹۵)
- فلوشیپ جراحی آندوسکوپی و ستون فقرات (قاعده جمجمه)
- متخصص در درمان انحرافات ستون فقرات، تومورهای نخاعی و هیپوفیز
- دارای تجربه‌ی گسترده در اعمال کم‌تهاجمی (Minimally Invasive Spine Surgery) با تمرکز بر اصلاح انحرافات شدید اسکولیوز، حفظ عملکرد، زیبایی قامت و بازگشت سریع بیمار به زندگی روزمره.
