جراحی آندوسکوپیک قاعده جمجمه؛ روش نوین و ایمن در درمان تومورهای مغزی

وقتی شنیدید در مغز شما تومور وجود دارد، اولین فکری که به ذهن‌تان رسید چه بود؟

احتمالاً تصویری از جراحی باز مغز، با ترس از برش‌های بزرگ جمجمه، در ذهن بسیاری شکل می‌گیرد. اما خوشبختانه علم پزشکی در دهه اخیر تحولی چشمگیر را تجربه کرده است:

امروزه می‌توان به تومورهای عمقی مغز و غده هیپوفیز از مسیر درون بینی دسترسی پیدا کرد — بدون هیچ برش خارجی و با دقتی میکروسکوپی.

این روش نوین که با عنوان «جراحی آندوسکوپیک قاعده جمجمه» شناخته می‌شود، انقلابی در درمان تومورهای مغزی محسوب می‌شود. جراحان مغز و اعصاب، به‌ویژه متخصصانی چون دکتر سعید اورعی یزدانی (فلوشیپ رسمی جراحی آندوسکوپیک قاعده جمجمه)، با استفاده از آندوسکوپ‌های HD و سیستم ناویگیشن عصبی می‌توانند تومور را با دقتی میلی‌متری حذف کنند؛ بدون آسیب به عصب بینایی، ساقه مغز یا عروق حیاتی.

درمان تومورهای پیچیده قاعده جمجمه، که پیش‌تر نیاز به جراحی‌های سنگین داشتند، اکنون با روشی ایمن‌تر، کم‌تهاجمی‌تر و با دوره نقاهت کوتاه‌تر انجام می‌شود — تحولی که جان هزاران بیمار را در سراسر جهان نجات داده است.

قاعده جمجمه کجاست و چرا ناحیه‌ای حساس است؟

قاعده‌ی جمجمه، بخشی از بدن است که در نگاه نخست پنهان، اما از نظر پزشکی بسیار حیاتی است. این ناحیه کف مغز را تشکیل می‌دهد و مرزی طبیعی میان مغز از بالا و ساختارهای حیاتی بینی و حلق از پایین است.

در این ناحیه، مجموعه‌ای از عناصر حیاتی عبور می‌کنند:

• اعصاب بینایی و بویایی که اطلاعات حسی حیاتی را منتقل می‌کنند.
• شریان‌های مغزی (مانند شریان کاروتید داخلی) که خون‌رسانی مغز را تأمین می‌نمایند.
• غده هیپوفیز که در مرکز قاعده جمجمه قرار دارد و وظیفه‌ی تنظیم ترشح بسیاری از هورمون‌های بدن را بر عهده دارد.

به همین دلیل، کوچک‌ترین توده در این ناحیه می‌تواند علائمی چون کاهش بینایی، اختلال در تعادل هورمونی، سردردهای مزمن و افت عملکرد مغزی ایجاد کند.

به همین خاطر است که جراحی در این ناحیه، پیش از تولد روش‌های آندوسکوپیک، یکی از پیچیده‌ترین و پرریسک‌ترین مداخلات جراحی محسوب می‌شد.

اطلاعات بیشتر درباره تومورهای مغزی

انواع نواحی درگیر در جراحی آندوسکوپیک قاعده جمجمه

۱. مسیر ترانس‌اسفنوئیدال (Transsphenoidal Route)

رایج‌ترین مسیر در جراحی آندوسکوپیک است. جراح از طریق سوراخ‌های طبیعی بینی و عبور از سینوس اسفنوئید به ناحیه هیپوفیز دسترسی پیدا می‌کند. این روش به‌ویژه برای درمان آدنوم‌های هیپوفیز و تومورهای ناحیه مرکزی قاعده جمجمه کاربرد دارد.

۲. مسیر ترانزتوبروکولوم و پلانوم اسفنوئیدال (Transtuberculum / Planum Route)

در این مسیر، دسترسی کمی جلوتر از هیپوفیز ایجاد می‌شود تا بتوان تومورهای ناحیه قاعده قدامی جمجمه یا تومورهای در حال رشد به سمت بالا را برداشت. این روش در درمان مننژیوماهای قاعده قدامی و تومورهای درگیر ناحیه‌ی اعصاب بینایی کاربرد دارد.

۳. مسیر ترانزکلویید (Transclival Route)

برای تومورهای عمقی‌تر و نواحی قاعده خلفی جمجمه (Posterior Cranial Base) به‌کار می‌رود. در این نوع عمل، جراح به کمک آندوسکوپ‌های زاویه‌دار از بین ساختارهای استخوانی قاعده عبور می‌کند تا به تومورهای ساقه مغز یا قاعده فوقانی نخاع گردنی دسترسی یابد.

هر یک از این مسیرها نیازمند برنامه‌ریزی دقیق تصویربرداری با MRI و CT Scan سه‌بعدی و تسلط کامل بر آناتومی قاعده جمجمه است؛ چراکه انحراف چند میلی‌متری می‌تواند به آسیب‌های جدی منجر شود.

تومورهایی که با جراحی آندوسکوپیک قاعده جمجمه درمان می‌شوند

جراحی آندوسکوپیک قاعده جمجمه روشی نوین و کم‌تهاجمی است که امکان درمان تومورهای عمقی و حیاتی ناحیه کف جمجمه را بدون نیاز به باز کردن جمجمه فراهم می‌کند. این روش از مسیر طبیعی بینی و سینوس‌ها انجام شده و به‌کمک آندوسکوپ‌های HD با زاویه دید وسیع، جراح می‌تواند ضایعه را با دقت بالا و بدون آسیب به ساختارهای اطراف مغز، اعصاب بینایی یا شریان‌های مغزی خارج نماید.

در ادامه، مهم‌ترین گروه‌های تومورهای قابل درمان با این تکنیک معرفی شده‌اند:

۱. تومورهای هیپوفیز (Pituitary Adenomas)

رایج‌ترین ضایعات قابل درمان با آندوسکوپ هستند. شامل:

• پرولاکتینوما (Prolactinoma): باعث ترشح بیش‌ازحد پرولاکتین و اختلالات جنسی/قاعدگی.
• کرانیوفارنژیوما (Craniopharyngioma): تومور پیچیده با رشد نزدیک به کیاسم بینایی و هیپوتالاموس.

در بیشتر موارد، این تومورها خوش‌خیم ولی فشاری هستند و با آندوسکوپی از مسیر بینی به‌صورت کامل خارج می‌شوند.

۲. مننژیوم‌های قاعده جمجمه (Skull Base Meningiomas)

تومورهای پرده‌های مغزی که در عمق جمجمه رشد می‌کنند، به‌ویژه در بخش‌های:

• Plenum sphenoidale
• Tuberculum sellae
• Clivus

جراحی آندوسکوپیک در این موارد باعث کاهش خون‌ریزی، حفظ عصب بینایی و کاهش مدت بستری نسبت به روش‌های باز می‌شود.

۳. کوردوما و پاراگلایوما (Chordoma & Cranioparaganglioma)

تومورهای نادر اما چالش‌برانگیز که معمولاً در خط میانی قاعده جمجمه و نواحی پس‌سرب قرار دارند.

با کمک آندوسکوپ زاویه‌دار و ابزارهای میکروساکشن، می‌توان این ضایعات را با حداقل دسترسی و حفظ بافت سالم اطراف خارج کرد.

۴. کیست‌های کولویید و درموئید (Colloid & Dermoid Cysts)

کیست‌های خوش‌خیم اما بالقوه خطرناک که ممکن است مسیر جریان مایع مغزی نخاعی (CSF) را مسدود کنند و سبب فشار داخل جمجمه شوند.

تخلیه کامل این ضایعات با آندوسکوپ از راه بینی موجب رفع فشار و پیشگیری از تجمع مجدد مایع می‌گردد.

۵. تومورهای متاستاتیک محدود به کف جمجمه

در مرحله‌های اولیه که ضایعات از سایر اندام‌ها (مانند ریه یا کلیه) به کف جمجمه گسترش یافته‌اند اما هنوز موضعی هستند، روش آندوسکوپیک امکان برداشت و نمونه‌برداری دقیق را فراهم می‌سازد و بیمار نیاز به جراحی باز پرریسک ندارد.

فناوری آندوسکوپی تحولی اساسی در جراحی‌های ناحیه قاعده جمجمه ایجاد کرده است؛ روشی با دید وسیع، تهاجم حداقل، و عوارض درمانی بسیار کمتر از گذشته. این تکنیک به‌ویژه در دست فلوشیپ‌های جراحی قاعده جمجمه مانند دکتر سعید اورعی یزدانی، نرخ موفقیت درمان را به بیش از ۸۰ درصد رسانده است.

 

 

معیار انتخاب بیمار برای جراحی آندوسکوپیک

انتخاب بیمار برای این روش، بر اساس ارزیابی دقیق آناتومیکی با تصویربرداری MRI و CT و همچنین نظر تیم چندتخصصی انجام می‌شود. معیارهای اصلی عبارت‌اند از:

• محل تومور: بهترین نتایج در تومورهای خط میانی قاعده جمجمه (ناحیه نازوفارنکس تا هیپوفیز) به دست می‌آید.
• اندازه تومور: تومورهای کوچک تا متوسط (کمتر از ۳ سانتی‌متر) بیشترین پاسخ را به این روش می‌دهند.
• عدم گسترش جانبی بیش از حد: اگر تومور به سینوس کاورنوس یا شریان کاروتید درگیر شده باشد، ممکن است نیاز به ترکیب روش آندوسکوپیک و میکروسکوپیک وجود داشته باشد.

این فاکتورها تعیین می‌کنند که آیا بیمار کاندیدای مناسب برای این جراحی کم‌تهاجمی هست یا باید از سایر روش‌های درمانی (مانند پرتودرمانی دقیق) استفاده شود.

مراحل دقیق جراحی آندوسکوپیک قاعده جمجمه (شرح تخصصی گام‌به‌گام)

جراحی آندوسکوپیک قاعده جمجمه از پیشرفته‌ترین روش‌های درمان ضایعات عمقی مغز و هیپوفیز است که با حداقل تهاجم و از مسیر طبیعی بینی انجام می‌شود. این روش نیازمند آندوسکوپ HD زاویه‌دار، سیستم ناویگیشن عصبی بلادرنگ و تیم جراحی فلوشیپ قاعده جمجمه است. در ادامه، روند عمل به‌صورت مرحله‌ای توضیح داده شده است:

۱. آماده‌سازی بیمار و بیهوشی عمومی

پس از بیهوشی کامل توسط متخصص بیهوشی، بیمار در وضعیت خاصی روی تخت جراحی قرار می‌گیرد که محور بینی، سینوس اسفنوئید و قاعده جمجمه در یک راستا باشند. این موقعیت به جراح امکان دید مستقیم و طبیعی به ناحیه زیر مغز را می‌دهد. پیش از شروع، ناحیه بینی با محلول ضدعفونی و داروهای تنگ‌کننده عروقی آماده می‌شود تا خون‌ریزی به حداقل برسد.

۲. ورود آندوسکوپ از مسیر طبیعی بینی

جراح با هدایت آندوسکوپ باریک و زاویه‌دار وارد حفره بینی شده و از طریق سینوس اسفنوئید (Sphenoid Sinus) به بخش کف جمجمه و ناحیه سلای تورسیکا (Sella Turcica) دسترسی می‌یابد.

در این مرحله هیچ برش پوستی یا استخوانی خارجی انجام نمی‌شود؛ این ویژگی شاخص‌ترین مزیت آندوسکوپی نسبت به جراحی‌های باز کلاسیک محسوب می‌گردد.

۳. برداشت تومور تحت تصویربرداری ناویگیشن عصبی

با استفاده از ابزارهای میکروسکوپی دقیق (Microforceps, Microcurettes)، جراح تومور را به‌صورت مرحله‌ای خارج می‌کند. در حین عمل، موقعیت دقیق ضایعه با سیستم Neuronavigation و MRI بلادرنگ کنترل می‌شود تا از آسیب احتمالی به اعصاب بینایی و شریان‌های اصلی مغزی جلوگیری گردد.

در تومورهای هیپофیز، بخش سالم غده معمولاً حفظ می‌شود تا عملکرد هورمونی طبیعی بیمار مختل نشود.

۴. ترمیم نشت مایع مغزی (CSF Leak Repair)

در مواردی که به‌دلیل نزدیکی محل جراحی به پرده‌های مغزی، نشت مایع مغزی نخاعی (CSF) اتفاق بیفتد، جراح با استفاده از بافت طبیعی بیمار (فاشیا یا چربی) یا چسب‌های زیستی مخصوص، ناحیه نشت را ترمیم می‌کند. این مرحله حیاتی است زیرا مانع از بروز مننژیت یا عفونت‌های قاعده جمجمه خواهد شد.

۵. بازسازی کف جمجمه

در پایان، بخش کف جمجمه که دسترسی از آن صورت گرفته با پریکوست بیمار یا مواد مصنوعی زیست‌سازگار و مقاوم در برابر فشار داخل جمجمه بازسازی می‌شود. ماده مورد استفاده معمولاً به‌صورت Flap در جای خود ثابت شده و طی چند هفته با بافت اطراف جوش می‌خورد.

در برخی موارد، برای تثبیت نهایی از فیبرین گلو (Fibrin Glue) یا صفحات نازک سیلیکونی استفاده می‌شود.

جراحی آندوسکوپیک قاعده جمجمه ترکیبی از فناوری پیشرفته و مهارت انسانی است. با اجرای این مراحل دقیق، جراح می‌تواند تومورهای عمیق و خطرناک مانند آدنوم هیپوفیز، مننژیوم یا کوردوما را با حداقل آسیب عصبی و ظاهری درمان کند. نرخ موفقیت این روش در مراکز تخصصی کشور، از جمله زیر نظر دکتر سعید اورعی یزدانی (فلوشیپ جراحی قاعده جمجمه)، بیش از ۸۰٪ گزارش شده است.

تفاوت جراحی آندوسکوپیک با جراحی باز مغز

 

ویژگی	جراحی آندوسکوپیک	جراحی باز مغز
برش جراحی	بدون برش پوستی، از راه بینی	برش وسیع جمجمه
مدت بستری	کوتاه‌تر (۲ تا ۳ روز)	طولانی‌تر (۵ تا ۱۰ روز)
میزان درد و عوارض	بسیار کمتر	بیشتر
بازگشت به فعالیت روزمره	سریع‌تر، در کمتر از دو هفته	معمولاً چندین هفته

 

نتیجه آن‌که، در صورت انتخاب بیمار مناسب، جراحی آندوسکوپیک قاعده جمجمه نه‌تنها از نظر زیبایی و راحتی بیمار، بلکه از نظر دقت درمانی و ایمنی عصبی نیز بر روش‌های قدیمی برتری آشکار دارد.

خطرات، محدودیت‌ها و مراقبت‌های پس از عمل

با وجود پیشرفت‌های چشمگیر تکنولوژی و افزایش ایمنی در جراحی‌های آندوسکوپیک، آگاهی از خطرات و مراقبت‌های پس از عمل برای بیماران اهمیت زیادی دارد. خوشبختانه، در دستان جراحان باتجربه‌ای مانند دکتر سعید اورعی یزدانی، احتمال بروز عوارض بسیار پایین بوده و در اغلب موارد، برداشت تومور به‌صورت کامل و بدون آسیب به ساختارهای حیاتی انجام می‌شود.

مهم‌ترین خطرات احتمالی (نسبت وقوع: زیر ۵٪ در مراکز تخصصی)

• نشت مایع مغزی (CSF leak): در برخی بیماران ممکن است مقدار کمی مایع مغزی‌نخاعی از محل جراحی نشت کند که معمولاً در همان عمل یا با ترمیم ساده رفع می‌شود.
• عفونت سینوس یا کاهش موقت بویایی: به‌دلیل عبور از مسیر بینی، احتمال التهاب یا عفونت موقتی در سینوس‌ها وجود دارد. این موارد با درمان دارویی به‌سرعت کنترل می‌شوند.
• احتمال خونریزی محدود: به‌ویژه در تومورهای پرعروق یا بیماران مصرف‌کننده داروهای ضدانعقاد، ولی کنترل آن در اتاق عمل با استفاده از ابزارهای دقیق امکان‌پذیر است.

محدودیت‌ها و الزامات مراقبتی پس از جراحی

• پرهیز کامل از فین کردن، خم شدن یا بلند کردن اجسام سنگین تا زمان ترمیم کامل مسیر جراحی (حدود ۳ تا ۴ هفته).
• استفاده منظم از محلول‌های شست‌وشو و اسپری‌های بینی برای جلوگیری از تجمع ترشحات.
• پیگیری مداوم آزمایش‌های هورمونی (مانند ACTH، GH، TSH و پرولاکتین) برای اطمینان از عملکرد غده هیپوفیز.
• انجام MRI فالوآپ هر ۶ ماه در سال اول پس از جراحی برای بررسی وضعیت باقی‌مانده تومور و احتمال بازگشت آن.

به‌دلیل تجربه گسترده دکتر یزدانی در استفاده از تکنیک‌های بازسازی قاعده جمجمه (با استفاده از فلاپ نازال و چسب فیزیولوژیک)، میزان نشت CSF در بیماران ایشان به کمتر از ۳٪ رسیده است؛ معیاری که مطابق با استاندارد مراکز پیشرفته اروپا و آمریکا است.

تجربه واقعی بیماران و نتایج درمان

یکی از برجسته‌ترین جنبه‌های جراحی در مرکز دکتر سعید اورعی یزدانی، کیفیت انسانی تعامل با بیمار و رویکرد آرامش‌بخش پیش از عمل است. بیماران در جلسات پیش‌عمل با توضیحات شفاف در مورد مراحل جراحی و نتایج مورد انتظار آشنا می‌شوند—به‌طوری که اضطراب اولیه جای خود را به اطمینان و اعتماد می‌دهد.

در تجربه بالینی دکتر یزدانی، بیشتر بیماران مبتلا به تومورهای هیپوفیز یا مننژیوماهای قاعده جمجمه ظرف ۲ تا ۳ روز پس از جراحی مرخص شده و معمولاً پس از ۱۰ تا ۱۴ روز به فعالیت روزمره (حتی کار اداری سبک) بازمی‌گردند.

تعدادی از بیماران گزارش کرده‌اند که:

«باورکردنی نبود که بدون برش سر و تنها از راه بینی، چنین جراحی سنگینی انجام شود. من فردای عمل قادر به حرف زدن و غذا خوردن بودم و هیچ درد شدیدی احساس نکردم.»

این نمونه‌‌ها نشان می‌دهد که در جراحی‌های کم‌تهاجمی آندوسکوپیک، کیفیت زندگی پس از درمان بسیار بالاتر از روش‌های قدیمی است و بیماران ضمن حفظ ظاهری طبیعی، از عوارض کمتری رنج می‌برند.

در نتیجه، می‌توان گفت که تجربه‌ی بیماران و داده‌های بالینی هر دو مؤید این واقعیت‌اند که جراحی آندوسکوپیک قاعده جمجمه با هدایت متخصص مجرب، یکی از ایمن‌ترین و پیشرفته‌ترین روش‌های درمان تومورهای مغزی امروزی است.

جراحی آندوسکوپیک قاعده جمجمه، تلفیقی از فناوری دید مستقیم 4K/3D، ناوبری عصبی دقیق و مهارت انسانی است که نتیجه‌ای ایمن، کم‌تهاجمی و مؤثر به‌همراه دارد. اگر شما یا یکی از نزدیکانتان با تومورهای هیپوفیز یا ضایعات قاعده جمجمه روبه‌رو هستید، ارزیابی تخصصی به‌موقع می‌تواند مسیر درمان را کوتاه و مطمئن کند. برای دریافت برنامه درمانی شخصی‌سازی‌شده، همین امروز نوبت مشاوره با دکتر سعید اورعی یزدانی را رزرو کنید.

بیشتر بخوانید:

• مقاله «تومور هیپوفیز چیست؟ علائم، روش‌های تشخیص و جدیدترین جراحی آندوسکوپیک»

 

 

درباره دکتر سعید أورعی یزدانی

• رتبه اول بورد تخصصی جراحی مغز و اعصاب کشور (۱۳۹۵)
• فلوشیپ جراحی تومورهای مغزی و آندوسکوپی قاعده جمجمه
• انجام صدها جراحی آندوسکوپیک موفق مغز و نخاع
• تمرکز بر درمان تومورهای هیپوفیز، مننژیوم‌ها و ضایعات پیچیده قاعده جمجمه با حداقل برش و عارضه
• رویکرد مبتنی بر دقت علمی، آموزش پیش‌عمل و پیگیری بلندمدت پس از جراحی

 

سؤال‌های متداول (FAQ)

• آیا تومور هیپوفیز همیشه باید جراحی شود؟

  • خیر. درمان بسته به نوع تومور، اندازه، جایگیری و علائم بیمار متفاوت است. برخی آدنوم‌ها (مثلاً پرولاکتینوما) با داروهای آگونیست دوپامین به‌خوبی کنترل می‌شوند. در مواردی که فشار بر عصب بینایی، نشت CSF، اختلال شدید هورمونی یا رشد پیشرونده وجود دارد، جراحی آندوسکوپیک اندونازال توصیه می‌شود.

• خطر بازگشت تومور چقدر است؟

  • به نوع و الگوی رشد تومور وابسته است. در آدنوم‌های هیپوفیز غیرتهاجمی، پس از برداشت کامل، خطر عود معمولاً پایین است. در درگیری سینوس کاورنوس یا تومورهای پرعروق/تهاجمی، احتمال باقی‌مانده می‌تواند بالاتر باشد و نیاز به پایش MRI دوره‌ای و گاه رادیوتراپی تکمیلی وجود دارد.

• آیا پس از جراحی باید دارو مصرف شود؟

  • در بسیاری از بیماران، به‌ویژه آدنوم‌های ترشحی، تنظیم دارویی هورمون‌ها پس از عمل ضروری است. ممکن است به‌طور موقت نیاز به هیدروکورتیزون/لووتیروکسین یا درمان‌های هدفمند هورمونی باشد که بر اساس آزمایش‌های پس از عمل تنظیم می‌شود.

• چه مدت بعد از عمل می‌توان سرکار رفت؟

  • در جراحی آندوسکوپیک قاعده جمجمه، بیشتر بیماران طی ۱۰ تا ۱۴ روز قادر به بازگشت به فعالیت‌های سبک اداری هستند. فعالیت‌های سنگین و ورزش‌های پرفشار معمولاً پس از ۴ تا ۶ هفته مجاز می‌شوند.

• آیا این جراحی فقط در تهران انجام می‌شود یا در شهرهای دیگر نیز موجود است؟

  • این روش در مراکز فوق‌تخصصی سراسر کشور در حال انجام است. با این حال، تمرکز تجربه و تجهیزات پیشرفته معمولاً در مراکز مرجع بیش‌تر است. دکتر سعید اورعی یزدانی با تکیه بر فلوشیپ آندوسکوپی قاعده جمجمه و تجهیزات ناوبری عصبی، خدمات را در سطح استاندارد بین‌المللی ارائه می‌دهند.