تومور هیپوفیز

معرفی غدهٔ هیپوفیز

غده هیپوفیز یا (Pituitary gland)، یک ساختار کوچک به اندازه‌ی فندق است که در زیر مغز و داخل حفره‌ای استخوانی به نام اسفنویید قرار دارد. این غده نقشی حیاتی در تنظیم هورمون‌ها و عملکرد بسیاری از بخش‌های بدن بر عهده دارد. وزن آن حدود ۰٫۵ تا ۱٫۵ گرم است و مانند فرمانده‌ای کم‌صدا، پالس‌های هورمونی را به سراسر بدن ارسال می‌کند.

غده هیپوفیز و نقش حیاتی آن در بدن

غده هیپوفیز یکی از مهم‌ترین غدد درون‌ریز بدن انسان است که اندازه‌ای کوچک در حد یک فندق دارد و درون حفره‌ای استخوانی به نام «سلا تورسیکا» واقع در استخوان اسفنویید (واقع در قاعده جمجمه، زیر مغز) جای گرفته است. این غده با وزنی حدود ۰٫۵ تا ۱٫۵ گرم، اگرچه بسیار کوچک است، اما نقشی کلیدی در تنظیم عملکرد سایر غدد بدن و حفظ تعادل هورمونی ایفا می‌کند.

ارتباط هیپوفیز با حفظ تعادل در بدن

بدن انسان همواره در حال تطبیق با شرایط متغیر محیطی است. عواملی مانند دمای بدن، ضربان قلب و فشار خون، در پاسخ به تغییرات محیطی دستخوش نوسان می‌شوند. برای حفظ پایداری در این شرایط، بدن به سامانه‌ای پیچیده نیاز دارد که پیوسته وضعیت داخلی را ارزیابی کرده و تنظیمات لازم را اعمال کند. یکی از بخش‌های مهم این سامانه، محور هیپوتالاموس-هیپوفیز است.

هیپوتالاموس، که در بالای هیپوفیز و در مرکز مغز قرار دارد، اطلاعات مختلفی را از سایر بخش‌های بدن دریافت می‌کند. سپس با استفاده از پیام‌های عصبی و شیمیایی، فعالیت هیپوفیز را تنظیم کرده و به‌این‌ترتیب عملکرد سایر غدد درون‌ریز بدن را تحت کنترل درمی‌آورد.

نمونه‌ای از چرخه تنظیم هورمونی: محور تیروئید

یکی از نمونه‌های برجسته این عملکرد هماهنگ، محور هیپوتالاموس-هیپوفیز-تیروئید است. در این مسیر:

1. هیپوتالاموس هورمونی به نام TRH (هورمون آزادکننده تیروتروپین) ترشح می‌کند.
2. TRH به هیپوفیز سیگنال می‌دهد تا TSH (هورمون محرک تیروئید) را تولید و ترشح کند.
3. TSH سپس به غده تیروئید (واقع در جلوی گردن) فرمان می‌دهد تا هورمون‌های T3 و T4 (هورمون‌های تیروئیدی) را تولید کند.
4. با افزایش میزان T3 و T4 در خون، پیام بازخوردی به هیپوفیز و هیپوتالاموس ارسال می‌شود تا ترشح TRH و TSH کاهش یابد. این مکانیزم که به «بازخورد منفی» معروف است، به حفظ تعادل هورمونی در بدن کمک می‌کند.

ساختار غده هیپوفیز و عملکرد بخش‌های آن

غده هیپوفیز از دو بخش اصلی تشکیل شده است: هیپوفیز پیشین (آدنوهیپوفیز) و هیپوفیز پسین (نوروهیپوفیز). هر یک از این بخش‌ها دارای وظایف و عملکردهای خاص خود هستند و به طور جداگانه در تنظیم عملکردهای حیاتی بدن نقش ایفا می‌کنند.

به گفته دکتر محمد صمدیان، جراح برجسته مغز و اعصاب در تهران، بیشتر تومورهای هیپوفیز در بخش پیشین این غده ایجاد می‌شوند و درگیری هیپوفیز پسین در این تومورها نادر است.

✳️ هیپوفیز پیشین (آدنوهیپوفیز)

بخش قدامی یا جلویی هیپوفیز، بزرگ‌ترین قسمت آن است و مسئول تولید و ترشح مجموعه‌ای از هورمون‌هاست که عملکرد غدد درون‌ریز دیگر بدن را تنظیم می‌کنند. تومورهای هیپوفیز عمدتاً در این ناحیه تشکیل می‌شوند. مهم‌ترین هورمون‌های ترشح‌شده از این بخش عبارت‌اند از:

▪️ هورمون رشد (GH – سوماتوتروپین)

این هورمون نقش حیاتی در رشد کودکان و نوجوانان دارد. در صورتی که ترشح GH بیش از حد طبیعی باشد، در کودکان منجر به رشد بیش از حد و بروز ژیگانتیسم می‌شود. در بزرگسالان، افزایش GH می‌تواند باعث آکرومگالی شود که با رشد غیرطبیعی اندام‌ها (مانند دست‌ها، پاها، صورت) همراه است.

▪️ هورمون محرک تیروئید (TSH – تیروتروپین)

TSH باعث تحریک غده تیروئید برای ترشح هورمون‌های تیروکسین (T4) و تری‌یدوتیرونین (T3) می‌شود. این هورمون‌ها وظیفه تنظیم سوخت‌وساز بدن را برعهده دارند. افزایش بیش از حد TSH می‌تواند به پرکاری تیروئید و بروز علائمی مانند لاغری شدید، افزایش ضربان قلب، تعریق و تحریک‌پذیری منجر شود.

▪️ هورمون ACTH (آدرنوکورتیکوتروپیک – کورتیکوتروپین)

این هورمون، غده فوق کلیوی (آدرنال) را برای تولید هورمون‌هایی مانند کورتیزول تحریک می‌کند. افزایش غیرعادی ACTH می‌تواند منجر به سندرم کوشینگ شود؛ اختلالی که با افزایش وزن ناگهانی، پُف صورت، نازکی پوست و افزایش فشار خون مشخص می‌شود.

▪️ هورمون‌های گنادوتروپین (FSH و LH)

این دو هورمون نقش مهمی در باروری دارند:

• در زنان: FSH و LH تخمدان‌ها را برای تخمک‌گذاری و ترشح استروژن و پروژسترون تحریک می‌کنند. آن‌ها چرخه قاعدگی و باروری را تنظیم می‌نمایند.
• در مردان: این هورمون‌ها عملکرد بیضه‌ها را برای تولید اسپرم و تستوسترون تنظیم می‌کنند.

▪️ پرولاکتین (PRL)

پرولاکتین، هورمونی است که در زنان سبب تحریک غدد پستانی برای تولید شیر پس از زایمان می‌شود. نقش دقیق آن در مردان هنوز به‌طور کامل شناخته نشده است، اما برخی تحقیقات آن را با تنظیم عملکرد جنسی مرتبط می‌دانند.

✳️ هیپوفیز پسین (نوروهیپوفیز)

بخش پشتی یا خلفی هیپوفیز، در واقع امتدادی از بافت عصبی هیپوتالاموس است و خود مستقیماً هورمونی تولید نمی‌کند. بلکه هورمون‌هایی را که در هیپوتالاموس ساخته می‌شوند، در خود ذخیره کرده و در زمان نیاز به جریان خون ترشح می‌کند. این هورمون‌ها عبارت‌اند از:

▪️ وازوپرسین (ADH – هورمون ضدادرار)

این هورمون وظیفه دارد با اثرگذاری بر کلیه‌ها، از دفع بیش از حد آب از طریق ادرار جلوگیری کند. در غیاب ADH، بدن حجم زیادی از آب را از دست می‌دهد و فرد دچار دیابت بی‌مزه می‌شود، حالتی که با تشنگی شدید و ادرار فراوان همراه است. وازوپرسین همچنین با تنگ کردن عروق خونی، در افزایش فشار خون نقش دارد.

▪️ اکسی‌توسین

اکسی‌توسین، هورمونی کلیدی در فرآیند زایمان و شیردهی است. در زمان زایمان، باعث انقباض رحم می‌شود و پس از زایمان، تخلیه شیر از پستان‌ها را تحریک می‌کند. جالب است بدانید که این هورمون با القاب «هورمون عشق» یا «هورمون اجتماعی» نیز شناخته می‌شود، زیرا در تقویت ارتباطات عاطفی، کاهش پرخاشگری و افزایش حس همدلی و پیوند میان افراد نقش دارد.

غده هیپوفیز، با وجود اندازه‌ی کوچک خود، یک مرکز فرماندهی حیاتی برای بدن است. عملکرد هماهنگ دو بخش هیپوفیز پیشین و پسین تضمین‌کننده تعادل هورمونی و کارکرد صحیح بسیاری از اندام‌ها و غدد دیگر در بدن است. آشنایی با ساختار و نقش این غده، در درک بهتر بیماری‌ها و اختلالات مرتبط با آن (مانند تومورهای هیپوفیز) اهمیت زیادی دارد.

انواع تومورهای خوش‌خیم غده هیپوفیز

تومورهای غده هیپوفیز شامل رشد غیرعادی و غیرکنترل‌شده سلول‌های موجود در این غده هستند که در ناحیه کف مغز، در ساختاری استخوانی به نام زین‌ترک (sella turcica) قرار گرفته است. این تومورها ممکن است باعث ترشح بیش‌ازحد یا برعکس، کاهش یا توقف تولید برخی از هورمون‌های حیاتی بدن شوند.

🔬 ماهیت و ویژگی‌های تومورهای هیپوفیز

بیشتر تومورهای هیپوفیز از نوع خوش‌خیم (غیرسرطانی) هستند و به آن‌ها آدنوم هیپوفیز گفته می‌شود. این آدنوم‌ها معمولاً در درون خود غده هیپوفیز یا اطراف آن باقی می‌مانند و تمایل به گسترش (متاستاز) به سایر نواحی بدن ندارند.

گرچه این تومورها سرطانی نیستند، اما بسته به محل رشد و عملکردشان، می‌توانند پیامدهای مهمی برای سلامت فرد داشته باشند. انتخاب روش درمان به عوامل مختلفی مانند نوع تومور، اندازه آن، تأثیر بر ترشح هورمون‌ها و شرایط جسمی بیمار بستگی دارد و تصمیم‌گیری نهایی در این زمینه بر عهده متخصص مغز و اعصاب و غدد است.

📌 کشف اتفاقی بسیاری از تومورها

جالب توجه است که بخش زیادی از تومورهای هیپوفیز در ابتدا بدون علامت هستند. بسیاری از بیماران زمانی از وجود این تومورها مطلع می‌شوند که برای بررسی علائم دیگر، مانند سردرد یا مشکلات بینایی، تحت تصویربرداری‌هایی مثل MRI یا سی‌تی‌اسکن مغز قرار می‌گیرند. این تومورها ممکن است کاملاً تصادفی شناسایی شوند و هیچ علائمی هم ایجاد نکنند.

با این حال، اگر تومور در بخشی از غده ایجاد شده باشد که مسئول تولید هورمون است، معمولاً با افزایش یا کاهش سطح آن هورمون خاص در بدن همراه خواهد بود و علائم مشخصی ایجاد می‌کند. همچنین، تومورهایی که بر بافت‌های اطراف فشار وارد می‌کنند، ممکن است بدون آن‌که عملکرد هورمونی داشته باشند، موجب بروز علائمی نظیر اختلال در بینایی، سردرد یا دوبینی شوند.

📏 طبقه‌بندی تومورهای هیپوفیز بر اساس اندازه

یکی از رایج‌ترین روش‌های طبقه‌بندی این تومورها، اندازه آن‌ها است:

• میکروآدنوم: تومورهایی با اندازه کمتر از 1 سانتی‌متر.
• ماکروآدنوم: تومورهایی با اندازه بیش از 1 سانتی‌متر.

اندازه تومور می‌تواند در تعیین شدت علائم و نوع درمان نقش مهمی ایفا کند. ماکروآدنوم‌ها معمولاً بیشتر به ساختارهای مجاور فشار وارد می‌کنند و ممکن است نیازمند درمان جراحی یا دارویی جدی‌تری باشند.

🧠 تقسیم‌بندی عملکردی تومورهای هیپوفیز

علاوه بر اندازه، تومورهای غده هیپوفیز از نظر عملکرد نیز به دو گروه تقسیم می‌شوند:

✅ ۱. تومورهای عملکردی (Functioning Tumors)

این نوع تومورها در بخش‌های تولیدکننده هورمون ایجاد می‌شوند و باعث افزایش بیش‌ازحد ترشح هورمون می‌گردند. علائم این تومورها معمولاً به وضوح با نوع هورمون ترشح‌شده مرتبط هستند.

رایج‌ترین تومورهای عملکردی عبارت‌اند از:

• تومورهای تولیدکننده ACTHاین تومورها با افزایش ترشح هورمون ACTH، منجر به سندرم کوشینگ می‌شوند.
• تومورهای تولیدکننده هورمون رشد (GH)
  در کودکان موجب ژیگانتیسم و در بزرگسالان باعث آکرومگالی می‌شوند.
• تومورهای ترشح‌کننده پرولاکتین (پرولاکتینوما)
  رایج‌ترین نوع تومور هیپوفیز، که در زنان باعث اختلال قاعدگی و ترشح نابجای شیر، و در مردان موجب کاهش میل جنسی و ناباروری می‌شود.
• تومورهای محرک تیروئید (TSHoma)
  این تومورها نادرند و باعث افزایش غیرعادی هورمون تیروئید و علائم پرکاری تیروئید می‌شوند.
• تومورهای تولیدکننده گنادوتروپین (LH و FSH)
  گرچه نادرند، می‌توانند باعث اختلال در باروری و عملکرد جنسی شوند.
• تومورهای پلی‌هورمونی (Mixed hormone-secreting tumors)
  این تومورها به طور هم‌زمان چندین نوع هورمون را ترشح می‌کنند و علائم متنوعی ایجاد می‌نمایند.

🚫 ۲. تومورهای غیرعملکردی (Non-functioning Tumors)

این دسته از تومورها یا در مناطقی از هیپوفیز شکل می‌گیرند که هورمونی ترشح نمی‌کند، یا تأثیری در تولید و ترشح هورمون‌ها ندارند. با این وجود، ممکن است با فشار به بافت‌های اطراف علائمی مانند مشکلات بینایی، سردرد، یا نارسایی غده‌ای (هیپوپیتویتاریسم) ایجاد کنند.

علائم و عوارض تومورهای غده هیپوفیز

علائم بستگی به نوع تومور و نوع هورمونی دارد. علائم احتمالی:

• سردرد مداوم و تشدیدشونده
• اختلال بینایی (کاهش میدان دید، تاری یا دوبینی)
• علائم هورمونی:
  • کاهش یا افزایش وزن ناگهانی
  • ناباروری یا اختلال در قاعدگی
  • ضعف عضلات، افزایش کبودی پوست (در کوشینگ)
  • تغییرات صورت در آکرومگالی (افزایش اندازه جمجمه، انگشتان، فاصله دندانی)
  • در موارد پرولاکتینوما: ترشحات شیری، نارسایی جنسی

همه‌ی تومورهای غده‌ی هیپوفیز الزاماً باعث بروز علائم نمی‌شوند. در بسیاری از موارد، این تومورها به‌طور تصادفی و در طی تصویربرداری‌های مغزی مانند MRI یا CT اسکن که به دلایل دیگر انجام شده‌اند، شناسایی می‌گردند.

انواع تومورهای هیپوفیز از نظر عملکرد

نوع تومور	ویژگی‌ها	احتمال بروز علائم
تومورهای عملکردی (کارکردی)	در نواحی تولیدکننده هورمون ایجاد می‌شوند	بالا (علائم وابسته به افزایش یا کاهش هورمون)
تومورهای غیر عملکردی (غیر کارکردی)	در نواحی بدون تولید هورمون ایجاد می‌شوند	در صورت رشد زیاد و ایجاد فشار، علائم ظاهر می‌شوند

علائم ناشی از فشار تومورهای بزرگ (ماکرو آدنوم‌ها)

تومورهای بزرگ‌تر از 1 سانتی‌متر ممکن است با فشار بر ساختارهای اطراف، علائم زیر را ایجاد کنند:

علائم ناشی از فشار تومور
سردرد شدید
حالت تهوع و استفراغ
سرگیجه
کاهش یا از دست دادن بینایی (به‌ویژه دید جانبی)
اختلالات دائمی هورمونی

آپوپلکسی هیپوفیز – یک وضعیت اورژانسی

یکی از عوارض نادر ولی خطرناک تومورهای هیپوفیز، آپوپلکسی هیپوفیز است. در این حالت، تومور دچار خونریزی ناگهانی می‌شود.

ویژگی‌های آپوپلکسی هیپوفیز
بروز ناگهانی و شدید سردرد
نیاز فوری به مداخله پزشکی
درمان: دارودرمانی با کورتیکواستروئیدها و در صورت لزوم جراحی فوری

علائم کاهش عملکرد هورمونی (در تومورهای کارکردی)

در صورت کاهش ترشح هورمون‌ها، علائم عمومی زیر بروز می‌کنند:

علائم کاهش عملکرد هورمونی
تهوع و استفراغ
ضعف عمومی و احساس سرما
کاهش یا قطع قاعدگی
افزایش یا کاهش ناخواسته وزن
افزایش میزان ادرار

علائم افزایش عملکرد هورمونی بسته به نوع هورمون درگیر

1. تومورهای ترشح‌کننده ACTH – سندرم کوشینگ

علائم سندرم کوشینگ
تجمع چربی در پشت و شانه‌ها
گرد شدن صورت (صورت ماه‌گونه)
لاغر شدن دست‌ها و پاها
ضعف عضلات
افزایش فشار و قند خون
آکنه و کشیدگی پوست
کبودی آسان و خون‌مردگی
اضطراب، تحریک‌پذیری، افسردگی

2. تومورهای ترشح‌کننده هورمون رشد

• در کودکان و نوجوانان: رشد بیش از حد و قد بلند غیرطبیعی
• در بزرگسالان (آکرومگالی):

علائم آکرومگالی
بزرگ شدن صورت، دست‌ها، پاها
افزایش تعریق
درد مفاصل و مشکلات قلبی-عروقی
افزایش موهای بدن
نامنظمی در دندان‌ها
افزایش قند خون

3. تومورهای ترشح‌کننده پرولاکتین (پرولاکتینوما)

در زنان:

علائم پرولاکتینوما – زنان
اختلال در قاعدگی
ترشح شیر از پستان‌ها بدون بارداری یا شیردهی

در مردان:

علائم پرولاکتینوما – مردان
اختلال نعوظ
کاهش اسپرم
کاهش میل جنسی
رشد غیرطبیعی پستان‌ها (ژنیکوماستی)

4. تومورهای ترشح‌کننده هورمون تحریک تیروئید (TSH)

این تومورها باعث پرکاری تیروئید می‌شوند که نادر ولی مهم است.

علائم پرکاری تیروئید ناشی از تومور هیپوفیز
کاهش وزن بدون دلیل
لرزش بدن
بی‌قراری و تحریک‌پذیری
افزایش حرکات روده و تعریق زیاد
افزایش یا بی‌نظمی ضربان قلب (آریتمی)

تومورهای غده هیپوفیز می‌توانند بی‌علامت باشند یا با طیفی از علائم شدید همراه شوند. شناخت نوع تومور و علائم مرتبط با آن برای تشخیص به‌موقع و درمان مؤثر، بسیار حیاتی است. در موارد حاد مانند آپوپلکسی هیپوفیز، مراجعه فوری به پزشک متخصص (ترجیحاً جراح مغز و اعصاب) ضروری است.

روش‌های تشخیص تومورهای غده هیپوفیز

برای افرادی که در معرض خطر بالای ابتلا به تومورهای غده هیپوفیز نیستند، انجام تصویربرداری یا آزمایش خون به‌عنوان غربالگری معمول توصیه نمی‌شود. با این حال، در افرادی که دارای شرایط ژنتیکی خاص مانند **نئوپلازی غدد درون‌ریز نوع یک (MEN1)** هستند، پزشکان معمولاً به‌طور دوره‌ای آزمایش خون برای بررسی سطح هورمون‌های تولیدشده توسط غده هیپوفیز را تجویز می‌کنند.

در بسیاری از موارد، تومورهای هیپوفیز به‌صورت **تصادفی** و طی تصویربرداری‌هایی مانند MRI یا CT اسکن از سر و گردن — که به دلایل دیگر پزشکی انجام شده‌اند — شناسایی می‌شوند. به همین دلیل به این تومورها اصطلاحاً **اینسیدنتالوما** (تومورهای اتفاقی) گفته می‌شود.

تومورهای **کارکردی** هیپوفیز به دلیل تولید بیش از حد هورمون‌ها، معمولاً خیلی زود علائم مشخصی در بدن ایجاد کرده و حتی در اندازه‌های کوچک نیز قابل شناسایی هستند. اما در مقابل، تومورهای **غیرکارکردی** تا زمانی که بزرگ نشده و به بافت‌های اطراف فشار نیاورند، ممکن است بدون علامت باقی بمانند و دیرتر تشخیص داده شوند.

در کلینیک دکتر سعید اورعی یزدانی در صورت مشاهده علائم مشکوک به تومور هیپوفیز، علاوه بر معاینه فیزیکی و بررسی سابقه خانوادگی (مانند سابقه MEN1 یا تومورهای مغزی)، اقدامات تشخیصی زیر را توصیه می‌کنند:

• آزمایش خون برای بررسی سطح هورمون‌های هیپوفیز
• آزمایش ادرار برای سنجش ترشح هورمون‌های هیپوفیز
• بررسی عملکرد تیروئید
• آزمایش تشخیص دیابت بی‌مزه
• آزمایش خون از سینوس‌های خاره‌ای گیجگاهی (به‌ویژه اگر نتیجه MRI طبیعی به نظر برسد)
• تصویربرداری MRI از ناحیه سر و گردن
• در صورت نبود امکان MRI، انجام CT اسکن
• نمونه‌برداری از بافت تومور هیپوفیز (تنها در صورت جراحی و خارج‌سازی تومور، برای بررسی پاتولوژیک دقیق‌تر)

 

آیا تومور هیپوفیز می‌تواند کشنده باشد؟

تومورهای غده هیپوفیز، توده‌های غیرطبیعی هستند که در داخل این غده رشد می‌کنند. به گفته دکتر محمد صمدیان، جراح برجسته مغز و اعصاب در کلینیک جامع قاعده جمجمه و هیپوفیز ایران، این تومورها معمولاً به سه شکل می‌توانند عملکرد غده هیپوفیز را تحت تأثیر قرار دهند:

• افزایش یا کاهش ترشح یک یا چند هورمون (بسته به محل رشد تومور)
• ایجاد خونریزی درون غده هیپوفیز
• فشار به ساختارهای اطراف، از جمله اعصاب بینایی و حرکتی چشم یا افزایش فشار داخل جمجمه

آیا این وضعیت می‌تواند خطرناک باشد؟

در مواردی که تومور منجر به خونریزی در غده هیپوفیز شود، ممکن است خطرات جدی و حتی جانی برای بیمار ایجاد گردد. زیرا این خونریزی می‌تواند بر اعصاب بینایی و ساختارهای حیاتی اطراف مغز فشار وارد کند. عوارض شایع خونریزی هیپوفیز عبارتند از:

• کاهش یا اختلال در بینایی و میدان دید
• فلج عضلات حرکتی چشم
• افتادگی پلک (یک یا هر دو چشم)
• کاهش سطح هورمون‌های حیاتی مانند تیروئید و کورتیزول
• نارسایی قلبی
• اختلال در تعادل سدیم بدن
• در موارد شدید، حالت‌های اغما یا کما

آیا همه تومورهای هیپوفیز خطرناک هستند؟

خوشبختانه، اغلب تومورهای هیپوفیز از نوع آدنوم (خوش‌خیم) هستند. این نوع تومورها معمولاً رشد آهسته‌ای دارند، در همان محل باقی می‌مانند و به سایر نقاط بدن گسترش نمی‌یابند. بنابراین، اگرچه ممکن است موجب اختلالات هورمونی شوند، اما به‌طور مستقیم جان بیمار را تهدید نمی‌کنند.

با این حال، در موارد نادری تومور می‌تواند سرطانی و مهاجم باشد. رشد سریع تومور یا متاستاز (گسترش به سایر نقاط بدن) هرچند بسیار نادر است، ولی می‌تواند خطرات جانی به همراه داشته باشد.

چه زمانی خطر افزایش می‌یابد؟

حتی در مواردی که تومور هیپوفیز خوش‌خیم است، اگر باعث افزایش غیرطبیعی ترشح هورمون‌ها شود، ممکن است مخاطراتی جدی برای سلامتی به دنبال داشته باشد. برای مثال:

• بیماری آکرومگالی یا ژیگانتیزم: در اثر ترشح بیش از حد هورمون رشد، اندازه قلب افزایش یافته و خطر ابتلا به بیماری‌های قلبی بالا می‌رود.
• سندرم کوشینگ: به دلیل افزایش بیش از حد کورتیزول در بدن، بیمار در معرض فشار خون بالا، دیابت، پوکی استخوان و عوارض دیگر قرار می‌گیرد که در صورت عدم درمان می‌توانند تهدیدکننده جان باشند.

اگرچه بیشتر تومورهای هیپوفیز خوش‌خیم هستند، اما به دلیل تأثیر مستقیم آن‌ها بر سیستم هورمونی بدن و احتمال نادر عوارض شدید، تشخیص به‌موقع و درمان مناسب، نقشی حیاتی در حفظ سلامت و حتی جان بیمار دارد. مراجعه به متخصصان مجرب و پیگیری دقیق مراحل درمانی می‌تواند از بروز عواقب جدی جلوگیری کند.

 

روش‌های درمان تومورهای غده هیپوفیز

اهمیت تشخیص و درمان به‌موقع

تومورهای غده هیپوفیز اغلب خوش‌خیم (آدنوم) هستند، اما امکان تبدیل شدن به تومور بدخیم و ایجاد متاستاز در آینده به‌طور قطعی قابل پیش‌بینی نیست. از همین‌رو، تشخیص زودهنگام و درمان مؤثر با بهره‌گیری از تخصص پزشکان مجرب، به‌ویژه جراحان مغز و اعصاب، اهمیت بسیاری دارد تا از پیشرفت بیماری و بروز سرطان مغز جلوگیری شود.

تیم درمانی چند تخصصی

درمان تومورهای هیپوفیز معمولاً به‌صورت گروهی انجام می‌شود و شامل جراح مغز و اعصاب، متخصص غدد، متخصص مغز و اعصاب، رادیوتراپیست، شیمی‌درمانگر و دیگر نیروهای پشتیبان از جمله پرستاران، روانشناسان و متخصصان توان‌بخشی است. کلینیک قاعده جمجمه و هیپوفیز ایران، تحت نظر دکتر محمد صمدیان، از جمله مراکز تخصصی پیشرو در این زمینه در تهران محسوب می‌شود.

۱. جراحی تومورهای غده هیپوفیز

جراحی اندوسکوپیک از راه بینی (Transsphenoidal Endoscopic Surgery)

جراحی اصلی‌ترین و مؤثرترین درمان برای اغلب تومورهای هیپوفیز است. در این روش پیشرفته، بدون ایجاد برش در جمجمه، لوله‌ای ظریف از راه بینی وارد حفره جمجمه می‌شود و با استفاده از اندوسکوپ و میکروسکوپ تومور با دقت بالا و کمترین آسیب به بافت اطراف برداشته می‌شود.

مزایای این روش:

• بدون برش خارجی
• کاهش چشمگیر آسیب به پل بینی و سینوس‌ها
• بزرگ‌نمایی تا ۱۰ برابر میدان دید جراح
• ریکاوری سریع‌تر برای بیمار

به دلیل نیاز به تجهیزات خاص و مهارت بالا، اجرای این روش تنها توسط تعداد محدودی از جراحان باتجربه ممکن است.

۲. پرتودرمانی (رادیوتراپی)

پرتودرمانی با تاباندن پرتوهای پرانرژی به سلول‌های توموری، به نابودی آن‌ها کمک می‌کند. این روش معمولاً در شرایط زیر کاربرد دارد:

• تومور غیرقابل جراحی باشد
• تومور پس از جراحی به‌طور کامل خارج نشده باشد
• علائم باقی‌مانده با دارو کنترل نشوند

مدت معمول رادیوتراپی کلاسیک، ۵ جلسه در هفته به مدت ۴ تا ۶ هفته است.

روش‌های نوین پرتودرمانی:

• IMRT (درمان با شدت تعدیل‌شده)
• رادیوسرجری استریوتاکتیک: گامانایف، سایبرنایف، ایکس‌نایف
• پرتودرمانی با پروتون

این روش‌ها، دقت بسیار بالایی در هدف‌گیری تومور دارند و بافت‌های سالم اطراف را تا حد زیادی حفظ می‌کنند.

۳. دارودرمانی

نوع دارودرمانی به نوع تومور وابسته است:

الف) پرولاکتینوما

داروهای آگونیست دوپامین مانند کابرگولین و بروموکریپتین اغلب می‌توانند به تنهایی باعث کوچک شدن تومور شوند و معمولاً نیازی به جراحی نیست.

ب) تومورهای ترشح‌کننده هورمون رشد

داروهای سوماتواستاتین نظیر اکترئوتید، لانرئوتید و پاسیرئوتید ممکن است به کاهش سطح IGF-1 و کنترل علائم کمک کنند؛ به‌ویژه پس از جراحی یا رادیوتراپی.

ج) تومورهای ترشح‌کننده ACTH (سندروم کوشینگ)

در صورت عدم موفقیت جراحی یا رادیوتراپی، داروهایی مانند پاسیرئوتید، سیپروهپتادین، و داروهای مهارکننده کورتیزول همچون مفپریستون، کتوکونازول، و میتوتان برای کنترل علائم به‌کار می‌روند.

د) تومورهای ترشح‌کننده TSH

اگر جراحی پاسخگو نباشد، داروهای سوماتواستاتینی می‌توانند به کنترل سطح هورمون تیروئید و کاهش اندازه تومور کمک کنند.

هـ) تومورهای غیر‌کارکردی

این تومورها معمولاً هورمون تولید نمی‌کنند، اما در برخی موارد، به‌ویژه پس از جراحی یا پرتودرمانی، داروهای خاص برای کنترل رشد آن‌ها تجویز می‌شود.

 

برنامه‌های درمانی تومورهای غده هیپوفیز

درمان تومورهای غده هیپوفیز بسته به نوع و محل تومور، ترکیبی از روش‌های مختلف است که در کلینیک جامع قاعده جمجمه و هیپوفیز ایران تحت نظر دکتر محمد صمدیان، به‌صورت کاملاً تخصصی طراحی و اجرا می‌شود.

درمان تومورهای عملکردی غده هیپوفیز

۱. پرولاکتینوما

در این نوع تومور، برخلاف سایر تومورهای هیپوفیز، درمان با دارو آغاز می‌شود نه جراحی. گاهی تنها با پیگیری منظم شامل آزمایش خون و MRI سه‌ماهه، بیمار تحت نظر قرار می‌گیرد.
در صورت رشد بیش از حد تومور، داروهایی مانند کابرگولین یا بروموکریپتین تجویز می‌شوند تا سطح پرولاکتین را کاهش داده و رشد تومور مهار شود.

جراحی زمانی توصیه می‌شود که:

• تومور به دارو پاسخ ندهد (معمولاً پس از ۶ ماه درمان)
• بیمار قصد بارداری داشته باشد
• بیمار دارو را تحمل نکند

در موارد مقاوم به دارو و جراحی، رادیوتراپی به‌عنوان درمان مکمل تجویز می‌شود.

۲. تومورهای ترشح‌کننده هورمون رشد

این تومورها در کودکان باعث ژیگانتیسم و در بزرگسالان موجب آکرومگالی می‌شوند. درمان اولیه، جراحی است اما معمولاً نمی‌توان کل تومور را برداشت. پیش از جراحی، داروهای سوماتواستاتین مانند اکترئوتید ممکن است برای کوچک‌سازی تومور تجویز شوند.

در صورت باقی ماندن تومور پس از جراحی یا افزایش سطح IGF-1، درمان دارویی ادامه می‌یابد:

• داروهای تزریقی مانند: اکترئوتید، لانرئوتید، پازیرئوتید
• داروهای دیگر: پگویسومانت (مهارکننده گیرنده هورمون رشد) و کابرگولین

در صورت عدم پاسخ، رادیوتراپی تجویز خواهد شد.

۳. تومورهای ترشح‌کننده ACTH

این تومورها منجر به سندرم کوشینگ می‌شوند. جراحی اولین انتخاب درمانی است. در صورت عدم موفقیت یا عود تومور، جراحی مجدد یا رادیوتراپی مطرح می‌شود.
از آنجا که رادیوتراپی ماه‌ها تا سال‌ها ممکن است طول بکشد، داروهای کنترل‌کننده کورتیزول به صورت موقت تجویز می‌گردند.
در موارد مقاوم، ممکن است غدد فوق کلیه برداشته شوند.

۴. تومورهای ترشح‌کننده هورمون محرک تیروئید (TSH)

درمان اصلی این تومورها جراحی است. در برخی موارد داروهایی برای تنظیم هورمون‌های تیروئید پیش از جراحی مصرف می‌شوند.
اگر تومور مقاوم به جراحی باشد، رادیوتراپی و دارو درمانی (اکترئوتید، لانرئوتید، کابرگولین و بروموکریپتین) به کار می‌روند.

۵. تومورهای ترشح‌کننده گنادوتروپین‌ها

این تومورها معمولاً بی‌علامت هستند و تا زمانی که ماکروآدنوم نشده یا به بافت‌های اطراف فشار نیاورند، شناسایی نمی‌شوند.
درمان انتخابی آن‌ها جراحی است و در صورت عود یا ناکافی بودن جراحی، رادیوتراپی یا دارو درمانی با آگونیست‌های دوپامین (کابرگولین، بروموکریپتین) و سوماتواستاتین‌ها (اکترئوتید، لانرئوتید) صورت می‌گیرد.

درمان تومورهای غیر عملکردی غده هیپوفیز

۱. ماکروآدنوم‌ها

تومورهای بزرگ غیرکارکردی اغلب با جراحی درمان می‌شوند. در موارد خاص، رادیوتراپی یا رادیوسرجری پس از جراحی برای حذف کامل سلول‌های باقی‌مانده به‌کار می‌روند.
اگر بیمار تحمل جراحی را نداشته باشد یا تومور عود کند، رادیوتراپی به‌تنهایی یا همراه جراحی تجویز می‌شود.
به‌طور کلی، دارو درمانی در ماکروآدنوم‌های غیرکارکردی مؤثر نیست.

۲. میکروآدنوم‌ها

تومورهای کوچک اغلب به صورت تصادفی در تصویربرداری‌های مغزی کشف می‌شوند. چون معمولاً بی‌علامت و بدون فشار به بافت اطراف هستند، نیاز به درمان ندارند و فقط با MRI سالانه پیگیری می‌شوند.
در صورت افزایش اندازه یا بروز علائم، درمان مناسب آغاز خواهد شد.

درمان تومورهای بدخیم (سرطانی) هیپوفیز

تومورهای سرطانی هیپوفیز بسیار نادرند و اغلب هنگام تشخیص به سایر نقاط بدن نیز متاستاز داده‌اند.
درمان این تومورها عمدتاً حمایتی و تسکینی است و شامل ترکیبی از جراحی، رادیوتراپی و در برخی موارد شیمی‌درمانی می‌باشد.

داروها با دوزهای بالاتر از معمول برای کنترل سطح هورمون‌ها تجویز می‌شوند. تموزولومید یکی از داروهای مؤثر در برخی بیماران پس از جراحی و رادیوتراپی است.

 

در مجموع، برنامه درمانی تومورهای هیپوفیز نیازمند ارزیابی دقیق و چندوجهی توسط تیم تخصصی مغز و اعصاب است تا با کمترین عوارض و بیشترین اثربخشی همراه باشد.

 

مراقبت‌های بعد از درمان

• نظارت مداوم تصویربرداری برای بررسی عود
• کنترل سطوح هورمونی
• توانبخشی (در موارد نیاز به بازتوانی عصبی، گفتاردرمانی یا روان‌درمانی)

تومورهای هیپوفیز در اغلب موارد خوش‌خیم هستند و با تشخیص به موقع و درمان مناسب، پاسخ بسیار خوبی می‌دهند. آشنایی با علائم هشداردهنده و مراجعه سریع به متخصص مغز و اعصاب، بهترین راه برای درمان زودهنگام و پیشگیری از عوارض پیچیده است.

 

تومور هیپوفیز و بارداری

در دوران بارداری، تغییرات گسترده‌ای در سیستم هورمونی بدن زنان رخ می‌دهد که می‌تواند تأثیر مستقیمی بر عملکرد غده هیپوفیز داشته باشد. در یک بارداری طبیعی، هیپوفیز دستخوش تغییرات زیر می‌شود:

• سطح پرولاکتین حدود ۱۰ برابر افزایش می‌یابد و هم‌زمان، اندازه غده هیپوفیز نیز بزرگ‌تر می‌شود.
• با وجود رشد سلول‌های تولیدکننده پرولاکتین، فعالیت سلول‌های ترشح‌کننده گنادوتروپین کاهش می‌یابد، در حالی‌که عملکرد بخش‌های ترشح‌کننده کورتیکوتروپین و تیروتروپین نسبتاً ثابت باقی می‌ماند.
• در نیمه دوم بارداری، سطح خونی فاکتور رشد شبه‌انسولینی-۱ (IGF-1) تا ۲ تا ۳ برابر مقدار طبیعی افزایش پیدا می‌کند.
• غلظت هورمون آزادکننده کورتیکوتروپین (CRH) در خون به شکل قابل‌توجهی افزایش یافته و باعث تحریک بیش‌تر تولید ACTH در هیپوفیز می‌شود.
• از حدود هفته یازدهم بارداری، میزان کورتیزول خون نیز بین ۲ تا ۳ برابر افزایش می‌یابد.

با توجه به این تغییرات، بارداری می‌تواند باعث تشدید رشد برخی از انواع تومورهای هیپوفیز شود. بنابراین، نکته بسیار مهم آن است که به‌جز جراحی، تمامی روش‌های درمانی تومورهای هیپوفیز باید حداقل دو ماه پیش از بارداری متوقف شوند و تا پایان دوره شیردهی نیز ادامه نیابند. به همین دلیل، توصیه می‌شود زنان مبتلا به تومور هیپوفیز تنها در صورت تکمیل روند درمان و با برنامه‌ریزی دقیق اقدام به بارداری نمایند.

در صورت وقوع بارداری ناخواسته، ضروری است به‌محض تشخیص حاملگی، همه درمان‌های دارویی و پرتودرمانی بلافاصله قطع شوند؛ چراکه این درمان‌ها می‌توانند تأثیرات مخربی بر رشد مغز جنین گذاشته و منجر به ناهنجاری‌های مادرزادی، سقط جنین یا حتی تهدید جان مادر شوند.

تنها استثنا در این زمینه مربوط به تومورهایی است که موجب ترشح بیش از حد ACTH شده و منجر به بروز سندرم کوشینگ می‌شوند. در موارد اضطراری که جراحی امکان‌پذیر نیست، ممکن است ادامه دارودرمانی به‌صورت کنترل‌شده و تحت نظارت دقیق پزشک مجاز باشد.

خبر خوب آن است که در اغلب موارد، بیماران مبتلا به تومور هیپوفیز با قطع درمان دارویی در دوران بارداری و شیردهی و با پیگیری مستمر توسط متخصصین مغز و اعصاب، می‌توانند بارداری سالمی را پشت سر گذاشته و نوزادی سالم به دنیا آورند.